Chód, czyli sposób chodzenia, łącznie z ustawieniem i postawą może dostar­czać wskazówek istotnych dla rozpoznania. Uszkodzenia kości, stawów, mięśni, ścięgien i naczyń mogą wpływać na zmianę chodu, ale zaburzenia w zakresie układu nerwowego powodują najistotniejsze zaburzenia w poru­szaniu się. Zaburzenia chodu mogą pojawiać się po uszkodzeniu każdej części układu motorycznego: ośrodków ruchowych kory i zstępujących szlaków, dróg pozapiramidowych, móżdżku, komórek rogów przednich, obwodowych nerwów motorycznych lub mięśni; mogą one również być skutkiem zaburzeń na poziomie psychomotorycznym (histeria lub symulacja). Zajęcie układu przedsionkowego, nerwów czuciowych słupów tylnych oraz dośrodkowych szlaków móżdżkowych może także powodować zmiany chodu. Badając chód, należy obserwować sposób wchodzenia pacjenta do pokoju; dostrzec postawę ciała jako całości; zwrócić uwagę na swobodę ruchów, usta­wienie kończyn, pochylenie miednicy i ud, tok i szybkość poruszania się, ruchy wahadłowe ramion i skojarzone ruchy oczu, głowy i tułowia; zauważyć, czy kroki pacjenta są pewne czy też niepewne, czy patrzy on na ziemię, przy­biera „szeroką" podstawę, odchyla ciało lub powłóczy stopami. Należy pole­cić choremu chodzić naprzód i w tył, najpierw z otwartymi oczami, później z zamkniętymi; zbadać zdolność zachowania pozycji stojącej wyprostnej z zamkniętymi oczami; polecić choremu chodzić po prostej linii po podłodze, stawiając stopę tuż przed stopą. Trzeba zbadać zużycie obuwia, stwierdzając punkt, gdzie starcie jest największe, i punkt, w którym starcie jest najmniej­sze. W stanach nasuwających wątpliwości i powikłanych polecić pacjentowi stanąć najpierw na palcach, a później na piętach; jeśli może on to wykonać, polecić mu chodzić, najpierw na palcach, później na piętach. Należy polecić choremu chodzić wkoło w obu kierunkach oraz zbadać jego zdolność chodze­nia po krótkim odcinku schodów do góry i na dół. Każdy osobnik ze skróconą lub wydłużoną kończyną dolną kuleje, ale w większości tych przypadków przyczyna jest jasna. Wyraźne wodobrzusze, znaczne guzy jamy brzusznej, zaawansowana ciąża i znaczna otyłość powodują wy­datne wygięcie kręgosłupa ku przodowi z kaczkowatym chodem (pacjent po­rusza się na szerokiej podstawie i wykazuje nadmierne skręty miednicy, tocząc lub wyrzucając biodra z boku na bok przy każdym kroku, aby prze­sunąć ciężar ciała), ale w tych stanach również czynnik wywołujący jest od razu widoczny. Stany ogólnego osłabienia i podeszły wiek powodują chód ogólnie niestateczny z zataczaniem się, słanianiem się, chwianiem się. Każ­demu stanowi ciężkiego zawrotu głowy (jak w podwójnym widzeniu lub w chorobach ucha) może towarzyszyć słanianie się lub chwiejny krok. Alcoholismus acutus (przewlekły alkoholizm). Cechy. Chód ze słanianiem się (niezborny). Pijak zatacza się, idzie chwiejnym krokiem, pochyla się to ku przodowi, to ku tyłowi, to w jedną stronę, to w drugą, nagle przechylając się bezkrytycznie, ale rzadko padając. Paralysis agitans (morbus Parkinsoni; drżączka porażenna). Cechy. Pacjent porusza się ku przodowi krótkimi krokami z pociąganiem nogami, a gdy obraca się, tułów jego porusza się powoli jako całość, podczas gdy kroki cho­rego przy chodzeniu stają się coraz szybsze, jak gdyby w pogoni za własnym środkiem ciężkości (bezwiedne przyspieszanie chodu). Jeśli pacjent przyspie­sza chód ku przodowi, stan ten zwiemy „propulsio", jeśli ku tyłowi — „retro-pulsio". Wszystkie dowolne ruchy tułowia i kończyn są powolne i sztywno. Zespół Parkinsona w nagminnym zapaleniu mózgu. Cechy. Chód jest po­dobny jak w drżączce porażennej (p. wyżej). Główne objawy — p. str. 677. Paralysis iniantum (poliomyelitis anterior acuta; zapalenie rogów przednich rdzenia). Cechy. Może tu występować skrócenie, zniekształcenie lub zmiany zanikowe kończyny, zależnie od trwale uszkodzonej grupy mięśniowej; na­stępstwem jest stopa koślawa, stopa cepowa lub jednostronny chód koguci. Arteriosclerosis cerebri. Cechy. Chód jest niekiedy zwany starczym. Koń­czyny są osłabione, kroki krótkie, szybkie i nierówne, z pociąganiem stóp, oraz nieregularne, ale niekoniecznie niezborne. Często brak skojarzonych z chodem ruchów ciała. Występuje nieoczekiwane potykanie się, lub koń­czyny mogą pozorować ruchy nożycowate względnie ruchy stóp tak kolidują ze sobą, iż prowadzi to praktycznie do niemożności poruszania się. Ischias. Cechy. Pacjent kuleje, a chora kończyna znajduje się w pozycji lekkiego zgięcia, z odwiedzeniem uda. Pięta jest uniesiona, pacjent porusza się, stając na kłębie palucha stopy. Bywa niewielkie pochylenie ciała ku stro­nie chorej, a także znaczna ostrożność przy chodzeniu wskutek bólu. Hemiplegia (porażenie połowicze). Cechy. Chód jest spastyczny. Porażona kończyna jest sztywna i porusza się razem z ciałem. Kończyna obraca się na zewnątrz, wahając się półkoliście, najpierw od, a potem ku tyłowi. Obuwie jest starte po zewnętrznej stronie. Uszkodzona strona ciała jest sztywna, słaba i porażona, tak że pacjent pochyla się ku tej stronie. Kończyna górna znaj­duje się w półzgięciu i jest sztywna. Chory często utyka. Jeśli chory na orga­niczne porażenie połowicze porusza się w bok ku porażonej stronie, czyni to sprawnie, ale wykazuje upośledzenie poruszania się ku stronie zdrowej; odróżnia to tło organiczne od histerycznego, w którym chód na boki jest upo­śledzony ku obu stronom. Diplegia cerebri (prawo- i lewostronne porażenie połowicze; morbus Little). Cechy. Podczas poruszania się ku przodowi obie kończyny zataczają koliste łuki, a każda stopa ulega kołysaniu ku zewnątrz i jest stawiana przed drugą; w ten sposób powstaje chód z krzyżowaniem kończyn, czyli nożycowaty; w tym czasie tułów i górne kończyny ulegają szarpiącym ruchom z boku na bok ce­lem poruszenia ku przodowi kończyn, znajdujących się w stanie spastycznym. Polyneuritis (zapalenie wielonerwowe; neuritis peripheralis). Cechy. W ra­zie opadnięcia stopy (typ motoryczny) poruszanie się cechuje krok koguci. Każda stopa jest na przemian podnoszona wysoko, a paluch wyrzucany ku przodowi, stopa silnie uderza o ziemię, jak gdyby chory stale kroczył po przeszkodach na swej ścieżce. Oba buty są starte równomiernie i ostro przy dużym palcu. W postaci ataktycznej chód przypomina chód w wiądzię rdzenia. Tabes dorsalis (wiąd rdzenia,- ataxia locomotorica). Cechy. Chód jest nie-zborny. W typowych przypadkach chód jest zmienny i z zataczaniem się; pacjent porusza się z głową pochyloną ku dołowi i oczyma skierowanymi na ziemię. Stopy jego są wywrócone na zewnątrz, chory chodzi na szerokiej podstawie; ruchy kończyn są nadmierne, stopy wyrzucane ku przodowi zbyt wysoko, a pięty opadają ostro na ziemię. Każde usiłowanie nagłego zatrzy­mania się lub odwrócenia powoduje większe zachwianie się, a niekiedy i upadek. Ciemność utrudnia choremu chodzenie, a może również uniemożli­wiać. Chory może chodzić o jednej lub dwu laskach. Ataksja może być wczesna, ale przeważnie jest późnym objawem. Zaczyna się z zasady stop­niowo, ale niekiedy nadzwyczaj szybko. Najwcześniejsze objawy obserwuje się, jeśli pacjent przy chodzeniu pozbawiony jest kontroli widzenia oraz jeśli próbuje chodzić wzdłuż linii. Występuje objaw Romberga. Tuberculosis coxae (gruźlica stawu biodrowego). Cechy. Stałym objawem w chorobach stawu biodrowego jest chromanie. Kroki po stronie chorej są krótsze, miednica porusza się przy każdej próbie poruszenia udem. Chorea (chorea Sydenhami; taniec św. Wita; pląsawica). Cechy. W nie­których przypadkach chód posiada szczególne cechy. Niekiedy wydaje się, iż jedna stopa na chwilę zaplątała się w niewidzialnej przeszkodzie, co na­tychmiast zatrzymuje dziecko; potem pacjent szybko kontynuuje dalsze posu­wanie się naprzód; czasem kolano chorego nagle ugina się, powodując upadek pacjenta. Sclerosis multiplex (stwardnienie rozsiane; sclerosis disseminata; sclerosis insularis). Cechy. Chód często jak w ataksji rdzeniowej. Nierzadko jednak wraz z zajęciem zarówno szlaków piramidowych, jak i proprioceptywnych, jak to widuje się w tej chorobie, chód jest spastyczno-ataktyczny, a rozmiar ataksji, względnie stanu spastycznego, lub przewaga jednego czy drugiego zależy od umiejscowienia przeważających zmian pato­logicznych. Epilepsia (padaczka). Cechy. Wielu pacjentów z przewlekłą padaczką wyka­zuje szczególną niedbałą postawę i chód. Osteochondritis deformans coxae iuvenilis (morbus Legg-Calve-Perthesij. Cechy. Najwcześniejszym stałym objawem jest chromanie, które ma skłonność do znikania, ale pojawia się ponownie w odstępach 6 do 18 miesięcy. Ból, tkliwość oraz upośledzenie ruchomości jednego stawu biodrowego we wczesnym okresie; później niewielkie zgięcie z przywiedze-niem; pewne wychudnienie; zmiany w obrazie radiologicznym (spłaszczenie główki kości udowej); wyzdrowienie. Hysteria. Cechy. Sposób chodzenia jest najbardziej różnorodny. W histe­rycznym porażeniu połowiczym pacjent często pociąga porażoną kończynę po ziemi, jak przy ślizganiu się, lub też wlecze ją bezradnie grzbietem po ziemi. Jeśli ma to miejsce po obu stronach, pacjent jest zupełnie niezdolny do cho­dzenia lub stania. Stopa może być trzymana w pozycji stopy piętowej, lub też chory chodzi na zewnętrznych krawędziach stopy; względnie jedna dolna koń­czyna może być w znacznym zgięciu w stawie kolanowym i biodrowym, tak że niezbędne są kule inwalidzkie. Niekiedy bywa chód zygzakowaty, lub też jedna kończyna może być wyrzucana z dziwnymi zawijasami. Ilość odmian jest nieograniczona, ale każda różni się pod pewnymi względami od chodu w chorobie organicznej. Choroby móżdżku. Cechy. Zmiany chodu są skutkiem uszkodzenia mecha­nizmów koordynujących w móżdżku oraz w układach z nim związanych i cha­rakteryzują się ataksją przy otwartych i zamkniętych oczach. Przy uszkodze­niu robaka móżdżku lub okolicy w linii środkowej występuje chód z zatacza­niem się, zmienny, nieregularny, z chwianiem się na boki, na szerokiej pod­stawie, a chory może kołysać się w każdym kierunku. W chorobach umiejsco­wionych w jednej półkuli móżdżku występuje stale kołysanie się lub zbacza­nie ku stronie zajętej. Paralysis progressiva (porażenie postępujące; dementia paralytica). Cechy. W późniejszych okresach występują zaburzenia chodu, pacjent łatwo potyka się, ma trudności przy chodzeniu po schodach, a chód bywa spastyczny lub niekiedy charakterystyczny dla wiądu rdzenia. Luxatio coxae congenita (wrodzone zwichnięcie stawu biodrowego). Cechy. W jednostronnym zwichnięciu występuje szczególne „rzucanie" ciała ku skróconej (chorej) stronie, co porównuje się do ruchu przy schodzeniu po schodach na dół. Miednica jest obniżona po stronie, na którą napiera ciężar; towarzyszy boczne skrzywienie kręgosłupa. W obustronnym zwichnięciu występuje szczególny chód kaczkowaty, czyli „marynarski", z wyraźną lor-dozą i z wypukleniem brzucha ku przodowi. Sclerosis lateralis amyotrophica (stwardnienie sznurów bocznych rdzenia kręgowego z zanikami mięśni). Cechy. Chód jest spastyczny. Kończyny dolne są nieznacznie zgięte w kolanach i zdecydowanie uginają się ku przodowi. Kończyny dolne w przywiedzeniu, z kolanami niemal zachodzącymi na siebie i ze stopami odwróconymi. Kroki nieregularne, ale bardzo krótkie. Pacjent chodzi w ogóle ciężko szurając nogami („pełzanie w porażeniu"); stopy „skro­bią" po podłodze. Jeśli istnieje obustronne opadnięcie stopy, chód przypomina chód spastyczno-ataktyczny. Dystrophia musculorum pseudohypertrophica (rzekomoprzeroslowa dystrofia mięśni). Cechy. Pierwszym objawem jest chwiejność przy chodzeniu. Później chód staje się charakterystyczny. Dziecko staje na szerokiej podstawie, wy­ginając ku przodowi kręgosłup lędźwiowy i wykazując skłonność do pochy­lania się ku tyłowi. Pacjent unosi z trudnością stopy z ziemi i zatacza się z boku na bok, podobnie jak w chodzie marynarskim, używając mięśni tu­łowia do poruszania nogami. Chód jest wskutek tego „kaczkowaty" lub nie­zgrabny. Pacjent może w każdej chwili upaść. Ataxia Friedreichi (dziedziczna niezborność). Cechy. Chód jest nieregularny, stopy szeroko rozstawione, a ruchy niezgrabne i nieskoordynowane. Z czasem pacjent może wymagać pomocy kul inwalidzkich lub laski, względnie chodze­nie staje się niemożliwe. Mniej częste przyczyny. Abscessus regionis inguinalis (chromanie); absces­sus in reg. pelvis (chromanie); perinephritis abscedens (chromanie); aneu-rysma fossae popliteae (chromanie); arthritis urica (chromanie); laesio arti-culationis sacro-iliacae (chromanie); osteoarthritis infectiosa (chromanie); arthritis traumatica (chromanie); morbus rheumaticus (chromanie); polyarthri­tis rheumatica chronica primaria (chromanie); arthritis tuberculosa (chroma­nie); arthritis luetica (chromanie); metatarsalgia (chromanie); halux valgus (chromanie); ruptura musculi quadricipitis femoris seu musculi plantaris (ostry ból, chromanie); morbus Osgood-Schlatteri (chromanie); dermatitis pedum (chromanie); claudicatio intermittens (bolesne chromanie, mijające po wypoczynku); osteomyelitis chronica (chromanie); maduromycosis (chro­manie); synovitis villonodularis pigmentosa (chromanie); anaemia perniciosa (chód spastyczny lub ataktyczno-spastyczny); trauma nervi poplitei externi (jednostronne opadnięcie stopy); pedes piani (chód kaczkowaty); myasthenia gravis (połączenie chodu kaczkowatego z zataczaniem się); syringomyelia (chód spastyczny); symulacja (wleczenie lub pociąganie stopy); achondro­plasia (chód kaczkowaty); rachitis (kolana szpotawe i koślawe mogą nieco zmieniać chód); osteochondrodystrophia (chód kaczkowaty); morbus Engel-manni (chód kaczkowaty); melorheostosis (chromanie); dysplasia epiphysealis multiplex (ból i sztywność w stawach kolanowych i biodrowych z, utrudnie­niem poruszania się); coxa vara et coxa valga (chromanie; chód kaczkowaty); tumor cerebri regionis frontalis (chód ataktyczny); meningitis spinalis (chód spastyczny); diplegia spastica congenita (chód spastyczny, lub nożycowaty); chorea Huntingtoni (chód groteskowy, tańczący); athetosis (charakterystyczne ruchy i mimika); dystonia musculorum deformans (charakterystyczne ruchy i mimika); paralysis Toothi (wleczenie stopy po podłodze — chód z zatacza­niem się); osteitis deformans (chód z szuraniem i zataczaniem się, z głową pochyloną ku tyłowi i zwisającą); syndroma Korsakowi (chód z zataczaniem się); laesiones scroti (chód kaczkowaty); morbus Móller-Barlowi (chód kaczko­waty); tumor medullae spinalis (chód spastyczny); tumor vertebrae (chód spastyczny); depresja (chód powolny lub z zatrzymywaniem się); mania (nad­mierna aktywność); brominismus (chód z zataczaniem się); intoxicatio hydrar-gyro (chód „biegnący"); intoxicatio mangano (chód koguci); abscessus cere-belli (chód chwiejny); paraplegia spastica familiaris (chód spastyczny, łub nożycowaty); hematomyelia (chód spastyczny); cretinismus (głowa ku tyłowi, stopy osobno); degeneratio lenticularis progressiva (chód spastyczny); spina bifida (chód spastyczny); spondylitis tuberculosa (chód spastyczny); paraple­gia luetica (chód spastyczny); polyarthritis (chód kaczkowaty); atrophia musculorum progressiva (chód z zataczaniem się lub koguci); pseudotabes (chód chwiejny); pachymeningitis cervicalis (chód spastyczny); przedawko­wanie środków uspokajających (chód ataktyczny z zataczaniem się); choroby błędnika (chód ataktyczny z zataczaniem się, z chwianiem się i zbaczaniem ku stronie chorej); thrombosis arteriae cerebelli inferiosis posterioris (hemi-ataxia z homolateralnym zmniejszeniem czucia bólu, ciepła i zimna); rozmię-kanie opuszkowe (chód móżdżkowy ataktyczny); przewlekły skurcz torsyjny (chód wielbłądzi z retropulsją); morbus Thomseni (kończyny dolne na prze­mian sztywnieją); sclerosis primaria combinata. (chód spastyczny); paraplegia atactica (chód chwiejny lub ataktyczny); hemarthrosis in haemophilia (chro­manie); pellagra (chód ataktyczny, a niekiedy osłabiony, spastyczny); hydro­cephalus (chód chwiejny); neoplasma ossium (chromanie); złamanie marszowe (chromanie); ostroga piętowa (chromanie); zerwanie ścięgna Achillesa (chro­manie); phlebitis (chromanie); przepuklina jądra miażdżystego (chromanie); bursitis glutaealis, patellaris et tendinis Achillei (chromanie); ciężkie urazy głowy (rzadko chód parkinsonoidalny); rozmiękanie kości (chód chwiejny); myelitis (we wczesnych okresach ataxia o typie móżdżkowym).