Bolesne miesiączkowanie może mieć charakter pierwotny (samoistne, czyn­nościowe itp.) i wówczas nie stwierdza się zmian w narządach miednicy. Jeśli natomiast jest ono następstwem istniejących, określonych schorzeń, mamy do czynienia z bolesnym miesiączkowaniem wtórnym (nabyte, objawowe). Dolegliwości bólowe są odczuwane zwykle jako bóle kurczowe lub kolko­we, okresowe lub stałe, a często towarzyszą im mdłości, wymioty, bóle grzbietu, bóle głowy, parcie na mocz i napięcie psychiczne. Mogą one wy­przedzać początek menstruacji, mogą również pojawiać się w kilka godzin łub w 1—2 dni po jej wystąpieniu. Dyamenorrhoea psychogenes (kolka miesiączkowa; dysmenorrhoea essen­tialia). Cechy. Są to mniej lub bardziej gwałtowne, kurczowe i kolkowe bóle w podbrzuszu, promieniujące na boki i czasami do ud, często poprzedzane przez mdłości lub wymioty. Najczęściej bóle pojawiają się wraz z wystąpie­niem krwawienia, rzadziej je poprzedzają lub zjawiają się w czasie men­struacji, występując rzadko po zakończeniu miesiączki. Często w wywiadzie uraz psychiczny, związany ze sferą wrażeń seksualnych; skargi kobiet na chorobę narządów płciowych lub na poczucie mniejszej wartościowości płciowej. Brak uchwytnych zmian orga­nicznych, neurastenia. Czasami ustąpienie dolegliwości po radosnych przeży­ciach (szczęśliwe małżeństwo, urodzenie dziecka itd.). Zapalenie przydatków (adnexitis). Cechy. Tępe pobolewanie przed menstru­acją i w czasie jej trwania. Upławy. Tkliwość i usztywnienie okolicy biodrowej. Bóle w czasie menstruacji, nasilające się przy staniu lub chodzeniu. Bolesne odda­wanie moczu i stolca. Badaniem dwuręcznym stwierdza się powiększony, tkli­wy jajowód i jajnik (po jednej lub obu stronach). Torbiel czekoladowa jajnika (cystis picea; endometriosis). Cechy. W wy­niku krwawienia zwiększa się ciśnienie w obrębie torbieli; prowadzi to do pojawienia się w czasie miesiączki bólów strzelających lub podobnych do pchnęcia nożem, które nasilają się w miarę trwania menstruacji. Narastające comiesięczne bóle w obrębie miednicy i w oko­licy odbytnicy. Bóle grzbietu. Menorrhagia. Nerwowość. Powiększony, tkliwy, wyczuwalny jajnik. Złuszczające zapalenie błony śluzowej macicy (endometritis exfoliativa). Cechy. Ból początkowo ma charakter tępego, stałego pobolewania, z czasem staje się kurczowy, kolkowy i ustępuje po wydaleniu złuszczonej tkanki (w kształcie odlewu jamy macicy). Cechy. W czasie menstruacji wydalanie strzępów błony śluzowej lub całych odlewów jamy macicy. Polip szyjki macicy (polypus cervicis uteri). Cechy. Prócz bólów przed i w czasie menstruacji mogą pojawiać się kurczowe bóle w okresie między krwawieniami, zależne od skurczów macicy wypierającej polip. Występowanie zwykle po 40 roku życia. Upławy. Me­norrhagia i metrorrhagia. Bezpłodność. Badaniem fizycznym znajduje się polip sterczący z szyjki lub wyczuwa się go palcem albo sondą. Podśluzówkowy mięśniak macicy (myoma uteri submucosum). Cechy. Dole­gliwości są podobne do występujących w polipie szyjki. Menorrhagia, metrorrhagia. Bezpłodność. Poronienia. Bada­niem fizycznym stwierdza się mięśniak wystający z kanału szyjki lub wyczu­wa się go palcem albo sondą. Zaburzenie równowagi hormonalnej. Cechy. Objawy są podobne do wy­stępujących w bolesnym miesiączkowaniu pochodzenia psychicznego. Ponieważ menstruacja jest końcową fazą cyklicznego procesu regulowa­nego przez hormony, dlatego też bolesne miesiączkowanie musi być związane z. grą hormonalną, co jednak nie znaczy, że jest ono bezpośrednim rezultatem zaburzenia równowagi hormonalnej. Zapalenie otrzewnej miednicznej (pelveoperitonitis). Cechy. Ból w czasie menstruacji stanowi zawsze zaostrzenie bólu, odczuwanego również w okre­sie między krwawieniami miesięcznymi i umiejscawia się w okolicy narządów wciągniętych w sprawę zapalną, a więc w obrębie miednicy, w okolicy grzbietu, podbrzusza i w Okolicach pachwinowych; czasami przybiera charak­ter bólów strzelających w dót, wzdłuż ud. Zwykle jest to ból tępy, mocny, o charakterze parcia lub ból rwący, niekiedy tak ostry jak w newralgii. Zwy­kle poprzedza on początek menstruacji i stopniowo ustępuje w miarę jej trwania.Ból i tkliwość w podbrzuszu, napięcie powłok podbrzusza. Zaparcie. Wzdęcie. Wymioty. Objawy podrażnienia pęcherza. Gorączka. Ba­danie dwuręczne wykrywa zmiany w obrębie miednicy. Mniej częste przyczyny. Zwężenie szyjki macicy; gruźlica w obrębie mied­nicy; guz jajnika; guz więzadła szerokiego; stany zapalne sąsiednich narzą­dów (pęcherza, odbytnicy, wyrostka robaczkowego); czynnościowe przekrwie­nie bierne miednicy (długotrwałe stanie, chodzenie itp.); gruczolistość poza­maciczna; żylaki w obrębie miednicy; przewlekłe zapalenie macicy; wydalenie skrzepów; tyłozgięcie i tyłopochylenie macicy ; nadmierne przodozgięcie macicy; zapalenie przydatków lub przymacicza (dysmenorrhoea e congestio-ne); bolesne miesiączkowanie pochodzenia nerwowego.