ZWOLNIENIE TĘTNA
Na uwagę zasługuje zwolnienie tętna poniżej 50 lub 60 na minutę, któremu należy przypisywać znaczenie patologiczne i poszukiwać przyczyny. Aby wykluczyć deficyt tętna, należy badać jednocześnie liczbę skurczów serca nad koniuszkiem oraz na tętnicy promieniowej; zwolnienie tętna może bowiem pozorować np. przewodzenie na obwód co drugiego skurczu serca.
Zwolnienie akcji serca ma najczęściej charakter zatokowo-przedsionkowy; wskutek pobudzenia nerwu błędnego ma miejsce zwolnienie wytwarzania bodźców w węźle zatokowym z następowym zwolnieniem akcji serca do 30 — 60 uderzeń na minutę. Mechanizm ten jest normalny u niektórych osób, a zwłaszcza u młodych sportowców, oraz jest wyrazem fizjologicznego odczynu na wypoczynek, sen oraz na pobudzenie nerwu błędnego przez uciśnięcie zatoki szyjnej lub gałek ocznych. Zwolnienie tętna obserwuje się zwykle w przypadkach wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego niezależnie od przyczyny. Zatokowe zwolnienie tętna widuje się niekiedy w stanach wielkiej emocji (lęku) oraz w wyniku narażenia na działanie zimna. Często spotyka się również bradykardię w ostrych zakażeniach po ustąpieniu gorączki, zwłaszcza w durze brzusznym i w grypie, w zapaleniu miąższu wątroby z żółtaczką oraz w przypadkach znacznego wyniszczenia. W ostatnim okresie ciąży oraz w połogu może występować zatokowe zwolnienie tętna; często widuje się je również u osób w podeszłym wieku. Czasem bywa ono skutkiem podawania leków, a mianowicie naparstnicy.
Rzadziej powodem zwolnienia tętna jest blok przedsionkowo-kornorowy drugiego lub trzeciego stopnia. W przypadku bloku serca drugiego stopnia (częściowy lub niezupełny blok) obserwuje się rytm miarowy lub nie-miarowy, zwykle miarerwy (wskutek bloku 2 ; 1 lub nawet 3 ; 1), rzadziej niemiarowy (wskutek często wypadających uderzeń serca lub zmieniającego się stopnia bloku, zwłaszcza 3 do 2), o częstości uderzeń około 40 — 50 na minutę. W zupełnym bloku rytm jest miarowy przy częstości 30 do 40 na minutę. Przyczyną bloku przedsionkowo-komorowego oraz ewentualnego następowego zwolnienia tętna są albo okresowo działające czynniki toksyczne względnie czynnościowe, lub trwałe choroby organiczne serca, względnie oba te czynniki jednocześnie.
Bardzo rzadko powodem zwolnienia tętna jest rytm węzłowy przedsionkowo-kornorowy, który składa się z miarowych uderzeń serca o częstości około 40 na minutę. W tym przypadku węzeł przedsionkowo-komorowy kontroluje zarówno przedsionki, jak i komory; przyczyna tego obrazu jest nie znana.
Działanie naparstnicy. Cechy. Zwykłym skutkiem działania naparstnicy jest zatokowo-przedsionkowe zwolnienie tętna. Po dawkach trujących może pojawiać się porażenie przedsionków, blok drugiego stopnia względnie blok zupełny z samoistnym rytmem komorowym, co jest przyczyną zwolnienia akcji serca.
Brak apetytu; mdłości; wymioty; biegunka; ból głowy; skąpomocz.
Działanie chinidyny. Cechy. Następstwem podawania chinidyny jest hamowanie czynności bodźcotwórczej w zakresie węzła przedsionkowo-komorowego z następowym zwolnieniem akcji serca.
Mdłości; wymioty; szum w uszach; ból głowy; biegunka; zaburzenia słuchowe i wzrokowe.
Zatrucie makowcem. Cechy. Ostre zatrucie makowcem lub jego pochodnymi prowadzi do przedsionkowo-zatokowego zwolnienia tętna za pośrednictwem nerwu błędnego; niekiedy zwolnienie akcji serca wiąże się z częściowym blokiem przedsionkowo-komorowym.
Euforia; zawroty głowy; znużenie; marzenia senne; bezład; osłupienie (stupor) lub śpiączka; zwężenie źrenic; zwolnienie oddychania.
Leptomeningitis cerebrospinalis (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych; fe-bris cerebrospinalis epidemica; meningitis tuberculosa; meningitis pneumococ-cica; meningitis pyogenes; leptomeningitis secundaria in decursu morborum infectiosorum). Cechy. We wczesnych okresach choroby często obserwuje się zwolnienie tętna; często nie odpowiada ono wysokości gorączki. W późniejszych okresach występuje przyspieszenie czynności serca, które w okresie przedzgonnym może wybitnie wzrastać. W zapaleniu opon mózgowych na tle gruźlicy tętno jest początkowo przyspieszone, później niemiarowe i zwolnione.
Ból głowy; gorączka; majaczenie; drgawki; sztywność i refrakcja mięśni szyi; napięcie, drżenie lub kurcze mięśniowe; porażenia w zakresie nerwów czaszkowych (w przypadku zajęcia okolicy podstawy czaszki); śpiączka; dodatnie objawy Brudzińskiego i Kerniga; źrenice początkowo zwężone, później rozszerzone lub nierówne; nakłucie lędźwiowe (pozwala na określenie typu zakażenia opon).
Compressio cerebri (krwotok oponowy; złamanie czaszki z wgłobieniem). Cechy. Tętno jest zwolnione, ale w końcowych stadiach okresowo ulega przyspieszeniu.
Tumor cerebri (guz mózgu). Cechy. Jednym z ogólnych objawów guza, zwłaszcza usadowionego w sąsiedztwie rdzenia przedłużonego, bywa zwolnienie tętna; niekiedy jednak obserwuje się przyspieszenie tętna.
Główne objawy. Ból głowy; zapalenie nerwu ocznego; wymioty; zawroty głowy; zaburzenia umysłowe; drgawki; objawy ogniskowe (porażenia itd); badanie radiologiczne.
Abscessus cerebri (ropień mózgu). Cechy. Zwolnienie akcji serca stałe lub przejściowe jest objawem wspomagającym rozpoznanie w ropniu wewnątrz-czaszkowym; w niektórych jednak przypadkach tętno może ulegać przyspieszeniu.
W wywiadzie uraz, przewlekły proces ropny w zakresie ucha środkowego lub ognisko zakażenia (np. ropień płuca); stała gorączka; ból głowy; czasem nadwrażliwość; senność; wymioty; osłupienie (stupor); zapalenie nerwu ocznego; rozszerzenie źrenicy po stronie usadowienia ropnia; opadnięcie powieki lub zez; badanie radiologiczne.
Apoplexia cerebri sanguinea (krwotoczny udar mózgu). Cechy. Tętno zwolnione, dobrze wypełnione, bardziej napięte.
Pachymeningitis haemorrhagica (postać mózgowa; haematoma durae matris; krwiak opony twardej). Cechy. Akcja serca jest zwolniona i niemiarowa.
Główne objawy. Występowanie u osób w średnim wieku; częste pojawianie się w przebiegu przewlekłych psychoz, przewlekłego alkoholizmu i kiły; ból głowy; wymioty; zwężenie źrenic z osłabieniem reakcji na światło; stopniowe narastanie niedowładów i porażeń; śpiączka.
Miażdżyca serca (choroba wieńcowa). Cechy. W wyniku zastępowania tkanki węzła przedsionkowo-komorowego względnie gałązek układu przewodzącego przez tkankę bliznowatą pojawia się niekiedy blok serca drugiego lub trzeciego stopnia. Tętno wynosi zwykle 25 do 50 na minutę. Czasem występują zmiany w częstości tętna. Jeśli akcja serca ulegnie znacznemu zwolnieniu lub jeśli występuje okresowy brak skurczów, mogą pojawiać się napady Adams-Stokesa. W przypadkach ostrego zawału serca czasem występuje zwykle przejściowy blok serca.
Często w wywiadzie -— zawał serca lub dusznica bolesna; elektrokardiogram (pozwala na wykrycie bloku serca, a często i pozostałości po uprzednio przebytych zawałach serca).
Uraemia (mocznica). Cechy. Spotyka się zatokowe zwolnienie tętna, a czasem częściowy blok serca z towarzyszącą bradykardią.
Emphysema pulmonum alveolare essentiale (rozedma płuc istotna pęcherzykowa). Cechy. Rzadko występuje zwolnienie akcji serca.
Myxoedema (obrzęk śluzowaty; myxoedema larvatum; hypothyreoidismus). Cechy. Akcja serca bywa zwolniona (40 — 60), ale miarowa; tętno zwykle słabo napięte.
Główne objawy. Choroba częściej nawiedza kobiety ; otyłość; nieelastyczne obrzmienie skóry (obrzęk śluzowaty); zmiana wyrazu twarzy; zwolnienie czynności umysłowych; chód powolny; długotrwałość choroby; obniżenie podstawowej przemiany materii oraz zużytkowania jodu związanego z białkiem i jodu radioaktywnego; test terapeutyczny z przetworami tarczycy.
Stenosis ostii arteriosi sinistri (zwężenie lewego ujścia tętniczego). Cechy. Tętno zwolnione, umiarkowanie lub słabo wypełnione, miarowe, fala tętna wolniej narasta i wolniej opada.
Mniej częste przyczyny. Nadwrażliwość zatoki szyjnej (napady bradykardii, niedociśnienie tętnicze, omdlenia); zapalenie przyusznic; zapalenie mózgu (zatokowe zwolnienie tętna); zwężenie ujścia tętnicy głównej ze zwapnieniem (blok serca drugiego i trzeciego stopnia); zakażenie kiłowe lub kilak atakujący pęczek Hisa (blok serca drugiego lub trzeciego stopnia); błonica (zniszczenia w obrębie pęczka Hisa); wrodzony blok serca; uciśnięcie okolicy przed-sionkowo-komorowej wskutek zmian nowotworowych, gruźliczych, torbieli lub urazu (blok serca drugiego lub trzeciego stopnia); ostry alkoholizm; zatrucie ołowiem; wodogłowie (wskutek uciśnięcia mózgu); zatrucie sporyszem; zatrucie salicylanami; podawanie strofantyny (w pełnych dawkach); podawanie ouabainy (w pełnych dawkach); pappataci; częściowe głodzenie; przełomy w gorączkowych chorobach płuc; uszkodzenia rdzenia kręgowego; zapalenie rdzenia kręgowego zajmujące cały przekrój poprzeczny (okolicy szyjnej); tętniak mózgu; rytm węzłowy zatokowo-komorowy (w niektórych przypadkach); choriomeningitis lymphocytica; pierwotne nietypowe zapalenie płuc; zakażenie pałeczką okrężnicy; salmonelozy; niedobór białka.