ŚWIĄD
Świąd (pruritus) może być umiejscowiony lub uogólniony, obligatoryjny lub względny. Wartość tej skargi jako charakterystycznej cechy diagnostycznej w podobnych morfologicznych uszkodzeniach jest związana z faktem, że jego obecność lub brak w chorobach skóry bardziej zależy od rodzaju czynnika etiologicznego niż od charakteru elementów morfologicznych. A więc kiłę, gruźlicę skóry oraz trąd z ich rozległą zmiennością objawów skórnych łatwo można wykluczyć w danym przypadku w obecności świądu, podobnie jak dobrotliwy czy złośliwy nowotwór skóry.
W danym przypadku świądu ustalenie jego obowiązującego lub względnego charakteru ma wielkie znaczenie, ponieważ w pierwszej grupie chorób objaw ten ma określone znaczenie diagnostyczne, podczas gdy w drugiej świąd jest objawem mniej lub więcej przypadkowym i o mniejszym znaczeniu rozpoznawczym, zwłaszcza że większość zapalnych uszkodzeń skóry może przebiegać niekiedy ze swędzeniem wskutek nadmiernego wzmożenia wrażliwości skórnych zakończeń nerwowych. Obligatoryjny charakter świądu potwierdza fakt, iż powoduje on zaburzenie snu u chorego.
Świąd może być powodowany przez bodźce chemiczne, mechaniczne, termiczne i elektryczne, działające na zakończenia nerwowe w skórze zarówno z zewnątrz, jak i od wewnątrz. Jeżeli bodziec poza pobudzeniem nerwu powoduje również podrażnienie komórek nabłonkowych łub ścian naczyń włosowatych, rozwija się uszkodzenie o charakterze zapalnym. Czasem świąd uspokaja się, a nadmierna pobudliwość w miejscu uszkodzenia utrzymuje się tak długo, jak długo występuje swędzenie; w ten sposób próg dla swędzenia jest obniżony, przy czym często bodźce o normalnie niedostatecznym nasileniu powodują znaczne objawy swędzenia. Jeżeli mamy do czynienia z takim przypadkiem, błahe powody mogą powtórnie wywoływać uczucie swędzenia kilka razy w tym samym miejscu; jeśli zaś pacjent reaguje żywym drapaniem, pobudliwość do swędzenia szybko wzmaga się i wkrótce powstaje błędne koło, które ulega znacznemu pogorszeniu wskutek proliferacyjnego odczynu naskórka w odpowiedzi na ponawiany uraz mechaniczny. Tak więc w warunkach patologicznych cykl swędzenie — drapanie jest powodem poważnej sytuacji. Zakończenia nerwowe pośredniczące w uczuciu swędzenia zyskują większą wrażliwość wskutek zwiększenia rozszerzenia włośniczek oraz niedotlenienia tkanek — stąd korzystna reakcja dolegliwości na zimno, czynniki powodujące skurcz naczyń, czynniki przeciwzapalne oraz na postępowanie, które zmierza do poprawy zaopatrzenia tkanek w tlen. W dodatku nadmierną pobudliwość do swędzenia można wyjaśnić nie tylko na drodze mechanizmów obwodowych, lecz także ośrodkowych. W ten sposób dwa czynniki określają, czy w danym procesie chorobowym powstanie swędzenie lub nie: nasilenie i jakość bodźca wywołującego swędzenie oraz pobudliwość do swędzenia, która w warunkach patologicznych może znacznie wzrastać wskutek przyczyn obwodowych lub ośrodkowych.
Szczególne postaci świądu, jak pruritus ani lub pruritus vulvae, omawiamy w rozdziałach dotyczących odpowiednich okolic ciała.
Eczema (dermatitis contagiosa; eczema contagiosum; dermatitis venenata; dermatitis professionalis; dermatitis eczematoides). Cechy. Swędzenie przeważnie występuje, a jeśli nie występuje, jego miejsce zajmuje zwykle pewne zboczenie czucia. Swędzenie może zmieniać się od niewielkiego do nasilonego i może być stałym lub często przerywanym.
Dane z wywiadu (dermatitis contagiosa — rośliny, zawód, środki czyszczące, używana odzież itd.; przyjmowanie leków; dermatitis atopica — eczema allergicum; wyprysk wskutek ogniska zakażenia; wyprysk wskutek niedoborów pokarmowych; eczema nummuläre; wyprysk lękowy; zapalenie skóry wskutek samouczulenia) ; przewlekłość w początkach występowania rumienią, grudek, pęcherzyków lub krostek; zaczerwienienie, zgrubienie, łuski lub strupy w zajętych polach; lepki wysięk z tworzeniem strupów; występowanie szczelin; skłonność do zajmowania pewnych okolic (ręce, twarz, uwłosiona część głowy, tylna część uszu, zewnętrzne części płciowe, okolice zgięć, kończyny dolne); uczucie gorąca i palenia; koniecznie świąd.
Scabies (świerzb). Cechy. Pierwszym objawem choroby jest swędzenie, które początkowo ogranicza się do okolicy, dokąd dostały się pasożyty. Później świąd staje się mniej lub więcej uogólniony, ale zawsze silniej przejawia się w tych okolicach, gdzie uszkodzenia zwykle pojawiają się; szczególnie dotyczy to palców rąk, nadgarstków, fałdów pachowych, dolnej okolicy brzucha, zewnętrznych części płciowych, wewnętrznej okolicy ud, okolicy kostek i stóp.
W wywiadzie zakażenie; charakterystyczne rozmieszczenie zmian; obecność „nor" (krętych, prostych lub zygzakowatych, nakrapianych, nieco uniesionych, ciemnoszarych lub czarniawych, ukształtowanych nitkowato, o długości 3—12 mm, uniesionych szczególnie na jednym końcu, w których widzi się drobną białawą lub ciemnoszarą kropkę); konieczna obecność świądu.
Pediculosis (capitis, vestimenti, pubis). Cechy. Swędzenie występuje zawsze i może zmieniać się od niewielkiego swędzenia we wszawicy głowowej i łonowej, do krańcowo nasilonego świądu we wszawicy odzieżowej i w niektórych postaciach wszawicy łonowej.
Obecność wszy; charakterystyczne jaja (gnidy) na włosach w postaci głowowej i łonowej; konieczny świąd.
Urticaria. Cechy. Swędzenie może poprzedzać i stale towarzyszy uszkodzeniom. Swędzenie jest zwykle zupełnie wyraźne; towarzyszą mu inne zaburzenia czucia, a zwłaszcza mrowienie i palenie.
Nagły początek; obecność przelotnych, białawych, różo-wawych lub czerwonawych uniesień lub kół, nieco zmiennych w rozmiarze i kształcie, połączonych oprócz swędzenia z uczuciem mrowienia i kłucia; konieczna obecność świądu.
Lichenificatio (zliszajowacenie; neurodermitis). Cechy. Pojawia się owalne lub nieregularne pole ciemnej lub zgrubiałej skóry, umiejscowione na szyi, kończynach dolnych, mosznie lub kończynach górnych, które od czasu do czasu najsilniej swędzą. Jest to uszkodzenie przewlekłe o charakterze neuro-pochodnym.
Asteatosis (xerosis; sucha skóra). Cechy. Umiarkowany, okresowy świąd, występujący często w czasie rozbierania się lub też po udaniu się na spoczynek względnie przy wystawieniu skóry na nagłe zmiany ciepłoty otoczenia jest charakterystyczny dla tej choroby. Swiąd może nie występować.
Sucha, szorstka skóra, z delikatnymi przylegającymi łuskami; powierzchowne pęknięcia zrogowaciałej warstwy skóry; bywa odczyn
zapalny odosobnionych pól; niekiedy objawy niedoczynności gruczołów płciowych lub niedoczynności tarczycy; może występować tylko w zimie ; może pojawiać się po zbyt częstym kąpaniu się.
Pruritus anoxaemicus (świąd z niedotlenienia). Cechy. Zastój żylny może prowadzić do powstania świądu w okolicach zastoju, jeśM sprawa dotyczy powierzchownych żył skórnych, a prąd krwi w skórze uległ zwolnieniu. Świąd jeżeli występuje, bywa łagodny; z czasem i w razie nieleczenia rozwija się rozlane zgrubienie naskórka w następstwie drapania.
Obecność zmian żylakowatych; zmiany skórne wskutek zastoju krążenia (zgrubienie, zmiana ubarwienia, obrzęk, wysuszenie, objawy zapalne itd.); choroba ustępuje wraz z wyleczeniem żylaków.
Pruritus psychogenes (świąd pochodzenia psychicznego). Cechy. Swędzenie może niekiedy powstawać jedynie przez wyobrażenie sobie obecności na skórze owadów kłujących lub pełzających. W przypadku parazytofobii pacjent usiłuje przekonać lekarza, że pasożyty pełzają po jego skórze; chory żali się niekiedy na świąd i inne zaburzenia czucia. U innych osób z nerwicą może powstawać świąd, który nie ustaje w razie wystąpienia cyklu świąd — drapanie (p. wyżej ,,Iichenificatio").
Graviditas (pruritus gravidarum). Cechy. W czasie ostatnich miesięcy ciąży kobiety ciężarne cierpią często na nasilony uogólniany świąd. Swiąd jest zjawiskiem obligatoryjnym. Po pewnym czasie skóra może ulegać rozlanemu niejednolitemu ubarwieniu; pojawiają się również powierzchowne uszkodzenia ropne wskutek drapania lub wtórnego zakażenia, podobnego do spotykanego w chorobie włóczęgów. Choroba charakteryzuje się nagłym wczesnym uogólnionym swędzeniem bez towarzyszących objawów skórnych.
Ciąża (ostatni trymestr); brak objawów świerzbu lub wsza-wicy; nagłe znikanie po porodzie.
Pruritus hiemalis (świąd zimowy). Cechy. Swędzenie zwykle pojawia się późnym wieczorem, gdy chory rozbiera się, lub też po udaniu się na spoczynek. Często świąd jest nasilony i trwa kilka minut, do godziny lub więcej. Może ponownie pojawiać się przy wstawaniu.
Brak uszkodzeń skóry z wyjątkiem zmian wskutek drapania; występowanie w miesiącach zimowych.
Pruritus senilis. Cechy. Różnie silne swędzenie od słabego do nasilonego; objaw ten towarzyszy zanikowym zmianom skóry.
Obecność zanikowych zmian skóry; nieobecność uszkodzeń skóry, poza zmianami wskutek drapania.
Pruritus balnei. Cechy. Po kąpieli występuje swędzenie oraz uczucie palenia. Objawy te są zwykle zlokalizowane na kończynach dolnych od bioder w dół i niekiedy dotyczą przedramion. Napad trwa od kilku minut do pół godziny lub więcej, znikając po ubraniu się i chodzeniu.
Brak zmian skórnych.
Diabetes mellitus. Cechy. Bardzo wyraźne i uporczywe swędzenie występuje w ciężkich nie kontrolowanych przypadkach, niekiedy uogólnione, ale częściej zlokalizowane do fałdów nad powierzchnią zginaczy w pobliżu stawów oraz do zewnętrznych części płciowych.
Glomerulonephritis chronica. Cechy. Niekiedy występuje swędzenie skóry nie do zniesienia.
Uraemia. Cechy. Nasilone swędzenie skóry może występować jako objaw ze strony układu nerwowego w stanach mocznicy.
Icterus. Cechy. W okresie przedżółtacztkowym bywa swędzenie, a we wszystkich postaciach, z wyjątkiem żółtaczki hemolitycznej, może bvć ono bardziej dokuczliwym objawem.
Lymphoblastoma (łącznie z myelosis leucaemica chronica, lymphadenosis leucaemica chronica, lymphosarcoma, mycosis fungoides, morbus Hodgkini), Cechy. Pierwszym podmiotowym objawem choroby często jest uogólniony świąd. Początkowy świąd bez widocznych uszkodzeń jest dość częsty w białaczce szpikowej, nierzadki w białaczce limfatycznej i mięsaku limfatycznym, a bardzo częsty w ziarniniaku grzybiastym (mycosis fungoides) i w chorobie Hodgkina (występuje tu w 20—25% przypadków). W dodatku we wszystkich tych chorobach może następnie rozwijać się złuszczające zapalenie skóry z towarzyszącym jej świądem.
Objawy choroby zasadniczej.
Mniej częste przyczyny. Prurigo; seborrhoea; morphinismus; cimicosis (ukąszenia pluskiew); pulicosis (ukąszenie pcheł); schistosomiasis; wykwity skórne pełzające; helminthiasis (szczególnie trichinosis); lichen planus; hyper-thyreoidismus; polycythaemia; exanthaema desquamativum; variola; pityriasis rosea; miliaria; lichen simplex; pemphigus; nadwrażliwość na arsen względnie zatrucie tym środkiem, atebryną, lekami pochodnymi grzybków („mycyny"), krwią, pochodnymi złota, barbituranami, penicyliną, rtęciowymi środkami moczopędnymi; przeciwdrgawkowymi pochodnymi hydantoiny, chininą, sulfonamidami, tiaminą, jodkami itd.; nowotwory złośliwe narządów wewnętrznych; strophulus; uczulenie na wełnę; tabes dorsalis; meralgia paraesthetica (udo); myelitis; lichen urticarius; cheiropompholyx; pernio; tinea marginata; ukąszenia owadów; erythema; arthritis urica; uczulenie na pokarmy (poziomki, kraby itd.); oedema angioneuroticum; żebro szyjne (ręka); sclerosis multiplex; haemorrhagia meningealis et spinalis; menopausis; treponematosis; sclero-dermia, meningitis; spondylosis; syringomyelia; tetanus; arteriosclerosis; struma toxicum; psoriasis,- dermatitis herpetiformis; morbus postsericus; catharrhus aestivalis.