Układ chłonny szyi dzielimy na powierzchowny i głęboki. Węzły powierz­chowne komunikują swobodnie z węzłami głębokimi oraz niekiedy uchodzą do nich. Węzły podbródkowe, leżące poniżej brody, zbierają chłonkę z oko­licy dolnej wargi i brody oraz przedniej części dna jamy ustnej. Węzły pod-żuchwowe leżą poniżej trzonu żuchwy w trójkącie podżuchwowym i zbierają chłonkę z warg, nosa, dna jamy ustnej, dziąseł, przedniej części języka i bocz­nych części twarzy. Węzły powierzchowne szyi górne (pod śliniankami przy­usznymi) leżą bezpośrednio pod układem chłonnym ślinianki przyusznej i do tyłu od kąta żuchwy; drenują one okolicę mięśnia żwacza aż do ucha oraz skórę pokrywy leżącą powyżej. Węzły potyliczne powierzchowne leżą bezpo­średnio poniżej kresy karkowej górnej kości potylicznej względnie nieco niżej w przestrzeni pod potylicą; drenują one tylną część skóry pokrywy czaszki. Inne węzły znajdują się za uchem przy wyrostku sutkowatym (węzły zauszne). Ponadto oprócz powyższych istnieją jeszcze dwie podłużne grupy węzłów chłonnych. Nazwą „przedni szyjny układ chłonny" obejmuje się te węzły, które są umiejscowione w przedniej okolicy szyi albo pod lub nad mięśniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym, pomiędzy nim i linią środkową; inne po­łożone najgłębiej i bardziej liczne, leżą wzdłuż brzegu mięśnia mostkowo--obojczykowo-sutkowego, towarzysząc osłonkom naczyń. Inna grupa, węzły szyjne tylne, znajdują się poza tylnym brzegiem obojczyka; często umiejsca­wiają się one w tylnej okolicy szyi i układają się pod mięśniami po obu stronach. Ostre zapalenie tkanki adenoidalnej gardła. Cechy. Niekiedy powstaje obrzmienie i tkliwość przy palpacji węzłów chłonnych poniżej kąta żuchwy, lecz zwykle nie są one duże w łagodniejszych przypadkach, a czasem w ogóle nie pojawiają się. W ciężkich postaciach septycznych powiększenie tych węz­łów jest uderzające i może się utrzymywać przez długi okres po wyzdro­wieniu.. Tonsillitis lacunaris chronica (oraz wyrosłe adenoidalne jamy nosowo-gardło­wej). Cechy. Węzły chłonne poniżej kąta żuchwy i wzdłuż mięśnia mostko-wo-obojczykowo-sutkowego są często palpacyjnie wyczuwalne. Podczas gwał­townego zaostrzenia stanu chorobowego mogą one obrzmiewać i stawać się tkliwymi przy palpacji. Sepsis oralis (infectio periodontalis; infectio periapicalis; Periostitis alveola-ris purulenta circumscripta). Cechy. Czasem pojawia się powiększenie węz­łów chłonnych przy kącie żuchwy i w okolicy podżuchwowej po stronie umiejscowienia obrzmienia zapalnego. Niekiedy powstają objawy wchłaniania zakażonej treści (bóle głowy, zapalenie nerwu, zapalenie stawów, neurastenia itd.); w ropnym zapaleniu dziąsła pojawia się niekiedy wydzielina; badanie radiologiczne. Pyorrhoea alveolaris (morbus Riggsi). Cechy. Zapalenie węzłów chłonnych szyi jest częste. Abscessus peritonsillaris (ropień okołomigdałkowy). Cechy. Węzły chłonne szyi poniżej kąta żuchwy powiększają się i stają się tkliwe przy palpacji. Diphtheria. Cechy. W ciężkich przypadkach węzły chłonne kąta żuchwy gwałtownie obrzmiewają i znacznie się wypuklają, a ponadto tkanka łączna luźna wokół nich może ulegać rozległemu nacieczeniu. Scarlatina (płonica). Cechy. Węzły chłonne szyi są zwykle wyczuwalne przy palpacji, a w postaci dyfteroidalnej lub błoniastej powstaje powiększenie węzłów poniżej kąta żuchwy, ze stwardnieniem wszystkich tkanek szyi. Zmiany te nierzadko ulegają zropieniu. Morbilli (odra). Cechy. Węzły chłonne podżuchwowe są często palpacyjnie . wyczuwalne. Czasem powstaje uogólnione zapalenie węzłów chłonnych szyi. Rubeola (różyczka). Cechy. Węzły potyliczne są zwykle powiększone, a węzły szyjne tylne i w okolicy wyrostka sutkowatego — rzadziej. Przy in­tensywnej wysypce mogą być również obrzmiałe węzły chłonne w innych oko­licach ciała. Variola (ospa). Cechy. Duże powiększenie węzłów chłonnych szyi występuje w formie zlewającej się. Erysipelas faciei (róża twarzy). Cechy. Węzły szyjne są powiększone, lecz są zwykle mało wyczuwalne z powodu obrzęku szyi. Pharyngitis acuta (ostre zapalenie gardła). Cechy. Pojawia się sztywność szyi, a węzły chłonne mogą być powiększone i bolesne. Stomatitis catarrhalis acuta (ostre nieżytowe zapalenie jamy ustnej). Cechy. Okoliczne węzły chłonne są lekko powiększone i tkliwe na obmacywanie. Stomatitis ulcerosa (wrzodziejące zapalenie jamy ustnej). Cechy. Pod żuch­wą wyczuwa się duże powiększone węzły chłonne, które są bolesne i tkliwe na dotyk, lecz nie wykazują tendencji do zropienia. Pediculosis capitis (wszawica głowy). Cechy. W przypadkach zaniedbanych istnieje skłonność do powiększania się węzłów potylicznych i innych węzłów chłonnych szyi jako wynik infekcji przy drapaniu. Eczema (wyprysk). Cechy. Powiększenie węzłów chłonnych w okolicy miej­sca wysypki jest stałą cechą wyprysku twarzy oraz skóry pokrywy czaszki; w pierwszym przypadku węzły są zajęte przy kącie żuchwy, w drugim poty­liczne. Mogą one osiągać wielkość kasztana lub orzecha włoskiego i czasem ulegać zropieniu. Impetigo contagiosa (liszajec zakaźny). Cechy. Gdy u dzieci zmiany poja­wiają się na skórze pokrywy czaszki, powiększenie węzłów potylicznych po­wstaje w wyniku wchłaniania zakażonej treści. Panniculitis. Cechy. Septyczne infekcje skóry, policzków, powieki, ucha lub okolicy skroniowej skóry pokrywy czaszki wywołują zwykle powiększenie węzłów górnych powierzchownych szyjnych lub przedusznych; obrzmieniu węzłów tylnej okolicy skóry pokrywy czaszki towarzyszy powiększenie węz­łów potylicznych. Dermatitis seborrhoica. Cechy. W przypadku umiejscowienia się zmian w skórze pokrywy czaszki, szczególnie przy współistnieniu wtórnego zakaże­nia ropnego, węzły potyliczne często są powiększone. Lymphadenitis tuberculosa (gruźlica węzłów chłonnych szyjnych). Cechy. Obrzęk węzłów zwykle rozpoczyna się stopniowo; w wielu przypadkach obie strony szyi są zajęte, lecz w dalszym rozwoju schorzenia zwykle bardziej zaawansowane zmiany są widoczne po jednej stronie. W innych przypadkach pierwsze uchwytne obrzmienie ma charakter ostry, lecz w odróżnieniu od innych ostrych stanów nie znika ono, lecz utrzymuje się. Objawy w większoś­ci przypadków charakteryzują się okresami remisji i nawrotów; w czasie nawrotów węzły mogą być tkliwe na obmacywanie i bolesne. Pierwszymi za­atakowanymi węzłami są zwykle węzły umiejscowione przy rozdwojeniu tęt­nicy szyjnej wspólnej, dając się wykryć bezpośrednio przed mięśniem most-kowo-obojczykowo-sutkowym, czasem za nim oraz na poziomie górnej granicy krtani lub kości gnykowej. Osiągają one zwykle rozmiary wielkości migdała do włoskiego orzecha. Początkowo guzy są przesuwalne i zachowują wy­raźne odgraniczenie; później zrastają się, najpierw z głębiej leżącymi tkankami oraz między sobą, w końcu ze skórą i tworzą nieregularny guzowaty twór. Po osiągnięciu powierzchni powstają ogniska rozmiękania, w których później pojawia się wyraźne chełbotanie; skóra ulega odbarwieniu, zmiany przebijają się na zewnątrz, pojawia się gęsta kłaczkowata ropa. Stan ten może utrzymywać się przez nieokreślony czas. Taki przebieg powtarza się przy każdym nowo zajętym węźle, który przebija na zewnątrz. W przypadkach wolniej rozwijających się zropienie powstaje mniej często (postać hiper-plastyczna). Węzłami najczęściej zajętymi są węzły okolicy tylnego trójkąta szyi; proces szerzy się w dół (powierzchownie i głęboko) i zajmuje węzły w okołjcy obojczyka, a później nawet pachowe. Występowanie zwykle u dzieci; niedokrwistość; nieznaczna gorączka w szybko postępujących stanach; powolny rozwój; obecność prze­tok i blizn; czasem współistniejąca gruźlica stawu, kręgosłupa lub otrzewnej; zmiany swoiste w materiale pobranym drogą biopsji. Angina Vincenti. Cechy. W schorzeniu tym występuje zwykle pewne obrzmienie węzłów podżuchwowych, nie jest ono jednak tak duże, jak przy zapaleniu migdałków podniebiennych. Powiększenie węzłów jest znaczniejsze, jeżeli schorzenie występuje u dzieci. Może być zajęta również powierzchowna grupa węzłów leżąca do tyłu od mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Syphilis (kiła — ogólnie). Cechy. W drugorzędowej lub trzeciorzędowej kile często węzły potyliczne są nieco powiększone, twarde, kształtu migdała, nie-bolesne i nie zrośnięte z podłożem, przeważnie w połączeniu z powiększeniem węzłów łokciowych, a czasami również innych węzłów. Niekiedy w kile póź­nej wrodzonej istnieje uogólnione powiększenie węzłów o podobnym cha­rakterze. W wywiadzie — przebyty objaw pierwotny (przed przeszło 6 tygodniami); może być wysypka, zapalenie gardła, kłykciny, łysienie, nie­dokrwistość, gorączka, bóle głowy, bezsenność (kiła wtórna); czasem stwier­dza się kilaki i guzki podskórne kiłowe (trzecie stadium); dodatnie odczyny serologiczne. Sclerosis initialis luetica. Cechy. Siedliskiem stwardnienia pierwotnego poza okolicą płciową mogą być czasem wargi, język, powieki, nos lub migdałki. Podejrzana zmiana z powiększeniem i stwardnieniem bez zrastania się z oto­czeniem najbliższych anatomicznie węzłów chłonnych prawie niezmiennie okazuje się objawem pierwotnym. Ponadto z owrzodzeniem kiłowym języka lub wargi może być związane powiększenie pojedynczego, przesuwalnego węzła podbródkowego lub podżuchwowego, owrzodzenie migdałka z pojedynczym dużym węzłem, leżącym pod i w środkowej części mięśnia mostkowo-obojczy­kowo-sutkowego, a powieki lub nosa — z powiększeniem węzła przedusznego. W wywiadzie — podejrzany kontakt; obecność przewlek­łego stwardniałego owrzodzenia; czasem dodatnie odczyny serologiczne; ba­danie w ciemnym polu ujawnia krętki. Carcinoma (rak języka, wargi, policzka, nosa, podniebienia, gardzieli, mig­dałka, gardła lub krtani). Cechy. Podżuchwowe lub podbródkowe węzły są zajęte wcześnie oraz w znacznym stopniu. Nowotwór złośliwy węzłów chłon­nych charakteryzuje się szybkim wzrostem, dużą twardością, naciekaniem otaczających tkanek (włączając w to skórę i mięśnie), bólem i czasem rozmię-kaniem z późniejszym wydalaniem papkowatej treści. Występowanie w okresie powyżej 40 lat; obecność prze­wlekle szerzącego się owrzodzenia ze stwardniałymi brzegami i ropiejącym, pokrytym strupem dnem; wykrycie swoistego utkania w skrawkach pobranych drogą biopsji. Carcinoma mammae (rak sutka). Cechy. Węzły powyżej obojczyka często powiększają się później lub w tym samym czasie co węzły pachowe. Mononucleosis infectiosa (mononukleoza zakaźna). Cechy. Ostre powiększe­nie węzłów chłonnych szyi jest charakterystyczną cechą tego schorzenia. Na drugi lub trzeci dzień choroby powiększają się węzły chłonne szczególnie za mięśniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym, początkowo po jednej stronie szyi i przechodząc na drugą. Węzły szyjne tylne mogą również się powiększać, pachowe i pachwinowe Tzadziej. Epidemiczne występowanie; pojawianie się u dzieci i mło­dzieży; ból przy ruchach głową i szyją; gorączka (38,5°C do 39,5°C); zaczer­wienienie migdałków podniebiennych; leukocytoza jednojądrzasta do 25 000 z postaciami nietypowymi; czasem powiększenie śledziony; po kilku dniach stopniowe ustępowanie; czas trwania 2 do 3 tygodni; dodatni odczyn Paul--Bunnela. Lymphogranulomatosis maligna (morbus Hodgkini; ziarnica złośliwa). Cechy. Zwykle objawem początkowym jest powiększenie węzłów chłonnych szyi. Węzły są niewielkie, swobodnie przesuwalne (dopóki ich objętość nie wzroś­nie nadmiernie), nigdy nie zrastają się ze skórą; nie ma zaczerwienienia skóry. Nie stwierdza się nigdy owrzodzenia lub serowacenia węzłów. Przy szybkim wzroście są one miękkie, przy powolnym — zbite i twarde. Obrzmienie po­jawia się w okolicy trójkąta tylnego szyi, lecz później schorzenie może zająć całą tkankę limfatyczną i spowodować powstanie olbrzymich guzów. Pakiety węzłów często porównuje się do kiści dużych winogron lub do nagromadzenia licznych kulek do gry, owiniętych w bawełnę. Obrzmienia nie są ani bolesne, ani tkliwe na obmacywanie. Rzadko pojawia się nacieczenie torebek węzłów i zaatakowanie okolicznych tkanek. Występowanie zwykle u młodych osób dorosłych; początek trudny do uchwycenia; bladość, niedokrwistość, bezsenność; śledziona wyczu­walna; niewielka lub nieregularna gorączka (czasem szczególny typ gorączki zwalniającej); niekiedy powstają czyraki i świąd skóry; może pojawić się zbrą-zowienie skóry; czasem zajęcie węzłów pachowych, śródpiersia, zaotrzewno-wych, językowych, płucnych lub wewnątrz kanału rdzeniowego; objawy ucis­kowe związane z umiejscowieniem; zmiany hematologiczne (eozynofilia, nor-moblasty, później bywa limfocytoza); swoiste zmiany w wycinku pobranym drogą biopsji. Neoplasma malignum intraabdominale. Cechy. Niekiedy mogą być powięk­szone węzły chłonne leżące bezpośrednio ponad obojczykiem, szczególnie po stronie lewej, w okolicy mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, bez równoczesnego zajęcia jakichkolwiek innych węzłów szyi. Jest to wynikiem umiejscowienia przerzutów, które szerzą się ku górze wzdłuż przewodu chłon­nego piersiowego do węzła Virchowa. Występowanie po 40 roku życia; wychudzenie i wynisz­czenie; czasem objawy związane z umiejscowieniem guza pierwotnego w żo­łądku, pęcherzyku żółciowym, trzustce, jelicie grubym, odbytnicy, jajnikach, nawet w jądrach lub nerkach. Neoplasma malignum intrathoracale. Cechy. Węzły chłonne leżące bezpo­średnio powyżej obojczyka, szczególnie po stronie prawej, mogą być po­większone. Występowanie po 40. roku życia; wychudzenie i wynisz­czenie; czasem objawy związane z umiejscowieniem guza pierwotnego, szcze­gólnie w guzach przełyku. Glossitis tuberculosa. Cechy. Węzły podżuchwowe po obu stronach szyi ulegają powiększeniu i stają się tkliwe. Występowanie między 20. a 50. rokiem życia; pojawia się częściej u mężczyzn; może współistnieć ognisko pierwotne gruźlicze w płu­cach; czasem stwierdza się w błonie śluzowej wypuklone, szare, niezapalne stwardnienie; wcześnie lub późno powstające owrzodzenie koloru czerwona­wego, zwykle niestwardniałe, z nieregularnymi brzegami i żółtawym dnem; wykluczenie kiły; swoiste zmiany w materiale pobranym drogą biopsji. Tularemia. Cechy. Zapalenie węzłów chłonnych podżuchwowych może po­jawiać się w ciągu 48 godzin po ukłuciu przez gza (Chrysops discalis), który przedtem ukąsił zainfekowanego królika (postać skórno-dymienicza). Po paru tygodniach gruczoły mogą zropieć. Zapalenie węzłów chłonnych szyi spotyka się również w postaci oczno-dymieniczej, dymieniczej i jelitowej tego scho­rzenia. W wywiadzie — ukąszenie przez owada w okolicy szyi; nagły początek z obrzmieniem gruczołów, dreszczami i gorączką; gorączka zwalniająca, utrzymująca się przez kilka tygodni; powolne zdrowienie; odczyn aglutynacyjny surowicy krwi (na Pasteurella tularensis); test śródskórny; do­datni wynik badania wysiewu. Lymphadenosis leucaemica chronica. Cechy. Zgrupowania węzłów chłon­nych szyi są zwykle najbardziej wypuklone; znaczne powiększenie może jed­nak również dotyczyć węzłów okolicy pachowej i pachwinowej, a węzły te, zwykle niepozorne, mogą czasem tworzyć duże guzy. Guzy te są z reguły od­dzielone od siebie i nieprzesuwalne, wolne od ostrych zmian zapalnych i nie wykazują tendencji do zropienia. Rzadko przekraczają one wielkość jaja i zwykle są niebolesne względnie tkliwe na obmacywanie. Występowanie zwykle po 40. roku życia; powiększenie śledziony; powiększenie migdałków; osłabienie; wyniszczenie; w moczu biał­ko i wałeczki; mogą powstać objawy uciskowe (jeśli wewnętrzne grupy węzłów chłonnych są znacznie powiększone); w późniejszym okresie pojawia się gorączka i niedokrwistość; mogą powstać guzy w skórze; zmiany w obra­zie hematologicznym (leukocytoza 30 000 do 100 000 w mm3; małe limfocyty ponad 90%); czas trwania schorzenia 2 do 10 lat. Lymphadenosis leucaemica acuta. Cechy. W większości przypadków po­wstaje powiększenie węzłów chłonnych, włączając w to węzły szyjne; rzadko bywa powiększenie dużego stopnia, a może powstać w okresie późniejszym. Pojawienie się zwykle do 20 roku życia; początek ostry; gorączka (39,5°C—40°C); wyczerpanie; wymioty; bladość; obrzmienie i owrzo­dzenie dziąseł, policzków, migdałków; śledziona wyczuwalna przy palpacji; krwawienia z dziąseł, nosa, żołądka, odbytu, pochwy; plamica; zmiany w obra­zie hematologicznym (leukocytoza 20 000 do 100 000, lecz może być leuko­penia na początku względnie przez cały czas trwania schorzenia; 50% lub więcej limfoblastów, ciężka niedokrwistość); czas trwania 3 tygodnie do 3 miesięcy w przypadkach nie leczonych. Lymphosarcoma (mięsak limfatyczny). Cechy. Węzły szyjne'mogą być za­jęte, a klinicznie przypadek może przypominać chorobę Hodgkina. W odróż­nieniu od tej choroby węzły tworzą większe pakiety, powiększają się szyb­ciej, zajmują torebkę i atakują okoliczne tkanki. Gwałtowny wzrost; objawy uciskowe w klatce piersiowej i jamie brzusznej (częściej niż w chorobie Hodgkina); śledziona niewyczu­walna; szybkie wychudzenie; swoiste zmiany w materiale pobranym drogą biopsji. Sarcoidosis. Cechy. W tym schorzeniu o nie znanej etiologii często są za­jęte powierzchowne węzły chłonne szyi, jak również i w innych okolicach. Zaatakowane węzły są tylko nieznacznie lub miernie powiększone, swobodnie przesuwalne, zbite i niewrażliwe na dotyk. W niektórych przypadkach po­wstaje uveoparotitis (choroba Heerfordta), charakteryzująca się twardym, niebolesnym obrzmieniem jednej lub częściej obu ślinianek przyusznych oraz czasem gruczołów łzowych wspólnie z innymi objawami tego schorzenia. Niewielkie objawy ogólne; charakterystyczne zmiany w skó­rze; ujemna reakcja na tuberkulinę; ujemne odczyny serologiczne; zmiany w obrazie radiologicznym (płuc, rąk, stóp); swoiste zmiany w materiale po­branym drogą biopsji. Malleus (nosacizna). Cechy. W ostrej nosaciźnie nosa węzły chłonne szyi są zwykle znacznie powiększone. W przewlekłej nosaciźnie nosa okoliczne węzły chłonne, włączając w to szyjne, są często zajęte, a sama choroba często jest mylona z kiłą. Mniej częste przyczyny. Tuberculosis pulmonum chronica (węzły szyjno-pa-chowe); gumma linguae; brucellosis; morbus Mikuliczi (węzły podżuchwowe); adenolipomatosis symmetrica (węzły podżuchwowe); cheilitis; glossitis; ecthy­ma; coniunctivitis Parinaudi; perichondritis syphilitica (węzły wzdłuż mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego); pestis bubonica; thrombosis sinus latera­lis; angina agranulocytica; furunculus meatus acustici externi; furunculus nasi et vestibuli nasi; abscessus retropharyngeus; abscessus laryngis; pharyn­gitis chronica; actinomycosis pharyngis; lepra; lymphocytosis infectiosa chro­nica; lymphoreticulosis benigna; myelosis leucaemica chronica (wcześnie lub w miernie zaawansowanym stanie schorzenia); anthrax (postać skórna); ricket-tsiosis varicelliformis; leishmaniosis; perichondritis purulenta; nowotwór złośliwy ucha środkowego i wyrostka sutkowatego; choroba posurowicza; vari­cella; pertussis; furunculosis capitis; trypanosomiasis; riketsjoza tropikalna; japońska gorączka rzeczna (powiększenie węzłów chłonnych zależne od miejsca infekcji).