W przewlekłej biegunce specjalną uwagę należy zwrócić na badanie stolca z określeniem ilości śluzu, obecności ropy i krwi, obecności pasożytów oraz stopnia strawienia pokarmów. Oprócz rutynowego badania fizycznego i bada­nia kału, czasem niezbędne jest badanie odbytnicy palcem, wziernikowanie esicy, analiza treści żołądka i badanie radiologiczne przewodu pokarmowego. Diarrhoea nervosa (biegunka czynnościowa). Cechy. Ta postać biegunki często zaczyna się po ostrym podnieceniu, zmartwieniu lub wstrząsie, a bodź­ce wywołujące mają charakter psychiczny lub odruchowy, albo jeden i drugi. Początek napadu może być nagły, połączony z uczuciem przelewania w brzu­chu, i może wystąpić wśród pełnego zdrowia. Stolce są zupełnie płynne, to­warzyszą im małe dolegliwości brzucha. Między napadami pacjent odczuwa tylko małe dolegliwości i może spożywać bezkarnie wszystkie rodzaje po­karmów. Napady nawracają w dłuższych lub krótszych odstępach czasu, nie­kiedy tak często, że osłabiają chorego niemal krańcowo. W niektórych przy­padkach biegunka ma skłonność do powracania po posiłkach (biegunka z du­żą ilością nie strawionych pokarmów). Wiele przypadków tak zwanej biegunki porannej ma ten charakter. Skłonnościom do biegunki może towarzyszyć ner­wica lękowa. Brak innych przyczyn; obecność czynników nerwowych; ogólny dobry stan zdrowia i odżywienia. Colitis ulcerosa chronica. Cechy. W wywiadzie — ostry napad trwający 8 do 14 dni, przechodzący w stan przewlekły, który może ciągnąć się latami, przerywany od czasu do czasu nagłymi zaostrzeniami. Stolce są częste, zwyk­le niewielkie, często oddawane z pewnym naprężeniem, i zawierają śluz, krew i ropę. Wypróżnienia są często zabarwione żółcią, a niekiedy może występo­wać krew w postaci drobnych skrzepów jednolicie zmieszanych (wtedy sto­lec jest podobny do sosu sardelowego). Ostry, rozlany ból kolkowy; czasem bolesne parcie na stolec; wzdęcie brzucha i tkliwość okrężnicy; język czysty lub tylko lekko obłożony; ciepłota ciała zmienna (wysoka lub niska); przyspieszenie tętna; chudnięcie; osłabienie; niedokrwistość; badanie odbytnicy (owrzodzenia pro­sówkowe); wziernikowanie esicy; badanie radiologiczne. Ileitis regionalis (enteritis regionalis; morbus Crohni). Cechy. W wielu przypadkach wypróżnienia biegunkowe występują 2 do 6 razy dziennie, stol­ce są wodniste, papkowate lub półstałe, zwykle bez widocznej obecności krwi lub ropy. Początek zwykle skryty; kurcze lub bóle kolkowe brzucha (wokół pępka lub w prawym dolnym kwadrancie); po południu gorączka; obec­ność przetok (ropień odbytniczy, przetoka odbytu, przetoka ściany brzucha); ogólne osłabienie; zaburzenia emocjonalne; niekiedy wyczuwalny opór w dole brzucha; niedokrwistość; niewielka lufo umiarkowana leukocytoza; przyspie­szenie opadania krwinek; badanie radiologiczne; laparotomia. Tuberculosis pulmonum chronica (phthisis). Cechy. Biegunka jest czasami bardzo kłopotliwym objawem. Może ona być spowodowana po prostu zatru­ciem lub nieswoistym zapaleniem (jelit, bądź owrzodzeniem jelit. Może poja­wiać się we wczesnym okresie, lecz zdarza się częściej w późniejszych sta­diach. Ból występuje zwykle w dole brzucha; najostrzejszy jest przed odda­niem stolca lub po przyjęciu pokarmu. Stolce bywają bardzo częste i niekiedy zawierają małe ilości krwi. Sluz zwykle zmieszany jest z kałem. Obstipatio chronica. Cechy. Występują trzy wyraźne odmiany, które mogą powodować uporczywą biegunkę. Jeśli zawartość jelit pozostaje bardzo długo w rozciągniętej kątnicy, powstaje fermentacja, do której dołącza się biegun­ka. W innej postaci kał jest wklinowany i poprzecinany kanałami, a okreso­wej biegunce towarzyszą bóle i wzdęcia brzucha; czasem powstają owrzodze­nia kałowe, a skłonność do biegunek wzrasta. W stanie spastycznym może rozwijać się podrażnienie w dolnym odcinku jelita z częstym wydalaniem małych, okrągłych, twardych grudek kału lub wodnistych stolców zawierają­cych śluz. Przewlekła niedrożność jelit (rak okrężnicy; zawęźlenie; zwężenie; wklino­wany kał). Cechy. Kiedy niedrożność jest niezupełna, pojawiają się na prze­mian zaparcia i biegunki; biegunki powstają w wyniku podrażnienia jelit grudami kałowymi, które gromadzą się ponad miejscem niedrożności. W po­łączeniu z biegunką występuje wzdęcie brzucha, kolka, czasem bolesne parcie na stolec, ze znacznym utrudnieniem oddawania gazów. Stolce są niewielkie, płynne, cuchnące i czasami zawierają śluz. Kiedy jelito staje się niemal cał­kowicie niedrożne, nad okolicą.miedrożności ulega ono rozciągnięciu, a w kon­sekwencji biegunka nasila się, ponieważ tylko płynne stolce mogą przejść przez odcinek o upośledzonej drożności. Może pojawiać się „poranna bie­gunka". Przewlekłe zaburzenia jelitowe; okresowe bóle kolkowe; widoczna perystaltyka i rozciągnięcie jelit; bywa wyczuwalny guz (w wy­niku okresowego skurczu jelita w okolicy nowotworu bądź mas kałowych); niedokrwistość, osłabienie, złe samopoczucie; badanie kału (krew, zwłaszcza w raku); wziernikowanie esicy; badanie radiologiczne. Colitis spastica (colon irritabile). Cechy. Podczas gdy zaparcie jest zwykle dominującym objawem, niekiedy obserwuje się biegunkę, która pojawiać się może w czasie napadów kolki lub po jej ustąpieniu, albo kiedy wydalany śluz i kał przeszły do dolnego odcinka jelita, pobudzając czynnie perystaltykę. Płynne wypróżnienia zawsze zawierają dużo śluzu w postaci strzępków, wstą­żek lub nawet całkowitego odlewu jelita. Amoebiasis. Cechy. Specjalnie charakterystyczne są występujące na zmianę okresy zaparcia i biegunki. Mogą pojawiać się one przez 6 miesięcy do roku lub dłużej. Choroba może rozwijać się po ostrym napadzie lub bywa od po­czątku podostra, stopniowo przechodząc w stan przewlekły. Z reguły wystę­pują na przemian okresy poprawy i napady biegunki, a niewielkie błędy die­tetyczne mogą powodować natychmiastowe zwiększenie liczby stolców. Wy­próżnienia zawierają śluz, krew i kał dokładnie wymieszane; czasem stolce składają się z małych ilości krwawo podbarwionego śluzu. W wywiadzie — przebywanie w krajach podzwrotniko­wych (chociaż niekonieczne); początek często stopniowy, nierzadko wstępna biegunka; przewlekłość; bywają ropnie wątroby; nieznaczne wyniszczenie; obecność Entamoeba histolytica w stolcach; próba leczenia emetyną lub chlo-roquina,- odczyn wiązania dopełniacza. Carcinoma recti. Cechy. Zwykle w początkowym okresie występuje zapar­cie. Stopniowo jednak rozwija się biegunka; wypróżnieniom towarzyszy na­prężanie się; stolce są zwykle niewielkie, początkowo miękkie, później płynne. Przy dokładnym badaniu stwierdza się w kale krew, śluz i ropę. Wypróżnie­nia są często „strzelające" i mają skłonność do pojawiania się wczesnym rankiem. Główne objawy. Stałe oddawanie gazów; ucisk i uczucie pełności w odbyt­nicy; ból w okolicy grzbietowo-krzyżowo-ogonowej; utrata łaknienia; wy­niszczenie; badanie palcem wykrywa guz i owrzodzenie; wziernikowanie od­bytnicy. Morbus Graves-Basedowi. Cechy. Napady biegunki mogą pojawiać się od czasu do czasu w bardzo ostrej i niepokojącej postaci. W tym samym czasie mogą wystąpić wymioty. Glomerulonephritis chronica (przewlekła choroba Brighta). Cechy. Biegunka obfita jest jednym z częstszych objawów zaburzeń żołądkowo-jelitowych. Anaemia perniciosa. Cechy. W przeszło połowie przypadków w przebiegu choroby niekiedy występuje biegunka. Okresowe napady lub przełomy poja­wiają się łącznie z napadowymi bólami. W niektórych przypadkach biegunka może trwać miesiącami. Jest ona oporna na wszelkie środki uśmierzające, ale reaguje łatwo na wyciąg z wątroby lub witaminę B]2. Tuberculosis intestinorum primaria. Cechy. Biegunka może być nadzwyczaj uporczywa. Stan ten jest podobny do przewlekłego zapalenia jelit, ale cza­sami występują krwawienia. W zaawansowanych przypadkach może dołączać się gruźlicze zapalenie otrzewnej; często są powiększone krezkowe węzły lim-fatyczne (tabes mesaraica). Występowanie u dzieci; niekiedy miejscowy ból brzucha lub tkliwość, gorączka; czasem gruźlicze zapalenie otrzewnej lub węzłów chłonnych jamy brzusznej; niekiedy prątki gruźlicze w kale (typ ludzki lub bydlęcy); dodatnia próba, tuberkulinowa. Sprue. Cechy. Biegunka w sprue jest dwóch rodzajów, przewlekła i nawy­kowa lub ostra. Niejednokrotnie początek choroby jest podstępny i wówczas występowanie wolnych stolców w nieregularnych odstępach czasu nie jest zbyt dokuczliwe. Kiedy indziej jednak początek bywa nagły i gwałtowny, a biegunka pojawia się początkowo w napadach, które trwają przez kilka dni, tygodni lub dłużej, a później — kiedy choroba czyni postępy — biegunka staje się ciągła. W czasie napadu stolce są charakterystycznie miękkie, ob-lite, pieniste, tłuste, jasnej barwy, o odrażającej woni, bez domieszki krwi. Czasami jednak bywają one wodniste i bez widocznego tłuszczu w kale. Licz­ba wypróżnień jest zmienna, ale rzadko przekracza 15 dziennie. Częste są wypróżnienia w nocy. Diverticulitis chronica. Cechy. Naprzemienne napady zaparcia i biegunki mogą pojawiać się w zapaleniu uchyłka esicy lub odbytnicy; biegunka o typie koprostatycznym (podrażnienie jelit przez twarde masy kałowe). Czasem w stolcach śluz i krew. Występowanie w wieku średnim lub później, częściej u mężczyzn i zwykle u osobników otyłych z przewlekłym zaparciem; w wy­wiadzie — niekiedy ostre napady (ból, tkliwość, sztywność powłok w lewym dolnym kwadrancie, czasem z obecnością oporu); w 50°/o przypadków obecny guz, ze skłonnością w pewnych okresach do zmiany rozmiaru; badanie radio­logiczne. Myelosis leucaemica chronica. Cechy. Mogą pojawiać sią nawracające na­pady biegunki jako część zaburzeń żołądkowo-jelitowych, najbardziej wyczer­pujących pacjenta, do których dołączają się czasem poważne krwawienia. Wolna biegunka może prowadzić do zmniejszenia rozmiaru śledziony. Coeliakia (choroba Gee-Hertera). Cechy. Występuje tu na przemian zapar­cie i biegunka, która staje się coraz bardziej częsta. Stolce są nie tyle częste (nie przekraczają czterech do pięciu dziennie), co bardzo obfite, barwy sza­rej, zielonej lub brązowej, o odczynie kwaśnym, często pieniste, cuchnące i nieraz zawierają niestrawiony pokarm. W wielu przypadkach spożycie po­karmu pobudza do wypróżnienia. Od czasu do czasu wypróżnienia mogą za­wierać duże ilości śluzu. Badanie chemiczne stolca wykazuje, że głównym stałym składnikiem jest tłuszcz. Sprue nontropica (choroba trzewna dorosłych).. Cechy. Biegunka jest po­dobna jak w sprue tropikalnej i chorobie trzewnej. Morbus Addisoni. Cechy. Napady biegunki są częste i powstają bez wyraź­nych przyczyn. Pellagra. Cechy. W pewnej, ale nie przeważającej liczbie przypadków wy­stępuje skłonność do biegunek; pojawia się to w zaawansowanych, chociaż niekoniecznie długotrwałych przypadkach, a biegunka może być wczesnym objawem. Występuje ona nieregularnie i o różnym nasileniu, a stolce bywają albo luźne, albo papkowate, lub wodniste w poważniejszych przypadkach. Biegunka niekiedy występuje wyraźnie w nocy i może nieraz być tak ostra, że prowadzi do zejścia śmiertelnego na skutek wyczerpania. Woń stolców jest zawsze odrażająca. Carcinoma pancreatis. Cechy. Po początkowym okresie zaparcia niekiedy występuje biegunka, stale się nasilając, a czasem obserwuje się stolce tłusz­czowe. Stolec jest odbarwiony lub biały, bardzo cuchnący i wykazuje przy oziębieniu zestalone masy tłuszczowe; pod mikroskopem można wykazać nad­miar kuleczek tłuszczowych, kryształy kwasów tłuszczowych oraz nie stra­wione włókna mięsne i ziarnka skrobi. Enterocolitis nonspecifica chronica (ileocolitis chronica; enteritis catarrhalis chronica; diarrhoea chronica; dysenteria). Cechy. Zwykle występuje uporczy­wa biegunka, utrzymująca się ponad kilka lat z częstymi napadami, połączo­nymi z bólem w okolicy okrężnicy i bolesnym parciem. Stolce są zwykle rzadkie i wodniste, cuchnące, zawierają znaczne ilości śluzu, zmieszanego czasem z krwią i ropą. Liczba wypróżnień waha się od 3 lub 4 do 8 lub 10 dziennie, chociaż bywają okresy zwolnień, kiedy stolce stają się słormo-wane, a pacjent miewa nawet zaparcia. Przewlekłość; zmienność objawów wyraźniejsza w okresie biegunki; osłabienie i depresja; okresowość; kolkowy ból brzucha; wzdęcie brzucha (enteritis); zwiotczenie brzucha i tkliwość okrężnicy (colitis); wzier­nikowanie esicy i badanie radiologiczne; wyeliminowanie swoistych przyczyn biegunki. Mniej częste przyczyny. Diarrhoea postoperativa (gastrojejunostomia, gastro-enterostomia, resectio ventriculi, gastroileostomia, pyloroplastica, wycięcie jelita); dilatatio coli idiopathica; cirrhosis hepatis; pancreatitis chronica; stric-tura recti; gastritis chronica; achylia gástrica (?); fístula gastrojejunocolica; cholaemia; cholecystitis chronica; uraemia chronica; dilatatio ventriculi; alco-holismus; insufficientia circulatoria cardiaca; galactosuria; hypervitamino-sis D; lipodystrophia intestinorum (choroba Whipple'a); hypoparathyreoidismus; purpura; neuropathia diabética; syndroma Cushingi; polyarteriitis nodosa; lues intestinorum; tabes dorsalis; amyloidosis; proetosigmoiditis factitia (uszkodzenie popromienne); cystis pancreatis fibrosa; tabes mesaraica (bie­gunka tłuszczowa); morbus Hodgkini (powiększenie węzłów brzusznych); appendicitis chronica; saturnismus; abscessus hepatis; carcinoma ventriculi; typhus recurrens; lymphogranuloma inguinale venereum; aJJergia alimentaris; arthritis urica; distomiasis hepatis seu intestinorum; endocarditis ulcerosa; taeniasis; malaria perniciosa; myasis intestinorum; clonorchiosis; syndroma Banti; carcinoma hepatis; morbus Raynaudi; rachitis; lues hepatis; galaclo-saemia; infantilismus pancreatointestinalis; kwashiorkor; syndroma carcino-ides; trichocephaliasis; łagodne nowotwory odbytu i okrężnicy (zwłaszcza mnogie polipy); biegunka fermentacyjna; zatrucie pochodnymi arsenu; ła­godny nowotwór żołądka lub dwunastnicy; biegunka okopowa.