Na uwagę zasługuje zwolnienie tętna poniżej 50 lub 60 na minutę, któremu należy przypisywać znaczenie patologiczne i poszukiwać przyczyny. Aby wy­kluczyć deficyt tętna, należy badać jednocześnie liczbę skurczów serca nad koniuszkiem oraz na tętnicy promieniowej; zwolnienie tętna może bowiem pozorować np. przewodzenie na obwód co drugiego skurczu serca. Zwolnienie akcji serca ma najczęściej charakter zatokowo-przedsionkowy; wskutek pobudzenia nerwu błędnego ma miejsce zwolnienie wytwarzania bodźców w węźle zatokowym z następowym zwolnieniem akcji serca do 30 — 60 uderzeń na minutę. Mechanizm ten jest normalny u niektórych osób, a zwłaszcza u młodych sportowców, oraz jest wyrazem fizjologicznego odczy­nu na wypoczynek, sen oraz na pobudzenie nerwu błędnego przez uciśnięcie zatoki szyjnej lub gałek ocznych. Zwolnienie tętna obserwuje się zwykle w przypadkach wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego niezależnie od przy­czyny. Zatokowe zwolnienie tętna widuje się niekiedy w stanach wielkiej emocji (lęku) oraz w wyniku narażenia na działanie zimna. Często spotyka się również bradykardię w ostrych zakażeniach po ustąpieniu gorączki, zwłaszcza w durze brzusznym i w grypie, w zapaleniu miąższu wątroby z żółtaczką oraz w przypadkach znacznego wyniszczenia. W ostatnim okresie ciąży oraz w po­łogu może występować zatokowe zwolnienie tętna; często widuje się je rów­nież u osób w podeszłym wieku. Czasem bywa ono skutkiem podawania le­ków, a mianowicie naparstnicy. Rzadziej powodem zwolnienia tętna jest blok przedsionkowo-kornorowy drugiego lub trzeciego stopnia. W przypadku bloku serca drugiego stop­nia (częściowy lub niezupełny blok) obserwuje się rytm miarowy lub nie-miarowy, zwykle miarerwy (wskutek bloku 2 ; 1 lub nawet 3 ; 1), rzadziej niemiarowy (wskutek często wypadających uderzeń serca lub zmieniającego się stopnia bloku, zwłaszcza 3 do 2), o częstości uderzeń około 40 — 50 na minutę. W zupełnym bloku rytm jest miarowy przy częstości 30 do 40 na mi­nutę. Przyczyną bloku przedsionkowo-komorowego oraz ewentualnego nastę­powego zwolnienia tętna są albo okresowo działające czynniki toksyczne względnie czynnościowe, lub trwałe choroby organiczne serca, względnie oba te czynniki jednocześnie. Bardzo rzadko powodem zwolnienia tętna jest rytm węzłowy przedsionko­wo-kornorowy, który składa się z miarowych uderzeń serca o częstości około 40 na minutę. W tym przypadku węzeł przedsionkowo-komorowy kontroluje zarówno przedsionki, jak i komory; przyczyna tego obrazu jest nie znana. Działanie naparstnicy. Cechy. Zwykłym skutkiem działania naparstnicy jest zatokowo-przedsionkowe zwolnienie tętna. Po dawkach trujących może poja­wiać się porażenie przedsionków, blok drugiego stopnia względnie blok zu­pełny z samoistnym rytmem komorowym, co jest przyczyną zwolnienia akcji serca. Brak apetytu; mdłości; wymioty; biegunka; ból głowy; skąpomocz. Działanie chinidyny. Cechy. Następstwem podawania chinidyny jest hamo­wanie czynności bodźcotwórczej w zakresie węzła przedsionkowo-komorowego z następowym zwolnieniem akcji serca. Mdłości; wymioty; szum w uszach; ból głowy; biegunka; zaburzenia słuchowe i wzrokowe. Zatrucie makowcem. Cechy. Ostre zatrucie makowcem lub jego pochodnymi prowadzi do przedsionkowo-zatokowego zwolnienia tętna za pośrednictwem nerwu błędnego; niekiedy zwolnienie akcji serca wiąże się z częściowym blo­kiem przedsionkowo-komorowym. Euforia; zawroty głowy; znużenie; marzenia senne; bezład; osłupienie (stupor) lub śpiączka; zwężenie źrenic; zwolnienie oddychania. Leptomeningitis cerebrospinalis (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych; fe-bris cerebrospinalis epidemica; meningitis tuberculosa; meningitis pneumococ-cica; meningitis pyogenes; leptomeningitis secundaria in decursu morborum infectiosorum). Cechy. We wczesnych okresach choroby często obserwuje się zwolnienie tętna; często nie odpowiada ono wysokości gorączki. W póź­niejszych okresach występuje przyspieszenie czynności serca, które w okresie przedzgonnym może wybitnie wzrastać. W zapaleniu opon mózgowych na tle gruźlicy tętno jest początkowo przyspieszone, później niemiarowe i zwolnione. Ból głowy; gorączka; majaczenie; drgawki; sztywność i re­frakcja mięśni szyi; napięcie, drżenie lub kurcze mięśniowe; porażenia w za­kresie nerwów czaszkowych (w przypadku zajęcia okolicy podstawy czaszki); śpiączka; dodatnie objawy Brudzińskiego i Kerniga; źrenice początkowo zwę­żone, później rozszerzone lub nierówne; nakłucie lędźwiowe (pozwala na okre­ślenie typu zakażenia opon). Compressio cerebri (krwotok oponowy; złamanie czaszki z wgłobieniem). Cechy. Tętno jest zwolnione, ale w końcowych stadiach okresowo ulega przy­spieszeniu. Tumor cerebri (guz mózgu). Cechy. Jednym z ogólnych objawów guza, zwłaszcza usadowionego w sąsiedztwie rdzenia przedłużonego, bywa zwolnie­nie tętna; niekiedy jednak obserwuje się przyspieszenie tętna. Główne objawy. Ból głowy; zapalenie nerwu ocznego; wymioty; zawroty głowy; zaburzenia umysłowe; drgawki; objawy ogniskowe (porażenia itd); badanie radiologiczne. Abscessus cerebri (ropień mózgu). Cechy. Zwolnienie akcji serca stałe lub przejściowe jest objawem wspomagającym rozpoznanie w ropniu wewnątrz-czaszkowym; w niektórych jednak przypadkach tętno może ulegać przyspie­szeniu. W wywiadzie uraz, przewlekły proces ropny w zakresie ucha środkowego lub ognisko zakażenia (np. ropień płuca); stała gorączka; ból głowy; czasem nadwrażliwość; senność; wymioty; osłupienie (stupor); zapalenie nerwu ocznego; rozszerzenie źrenicy po stronie usadowienia rop­nia; opadnięcie powieki lub zez; badanie radiologiczne. Apoplexia cerebri sanguinea (krwotoczny udar mózgu). Cechy. Tętno zwol­nione, dobrze wypełnione, bardziej napięte. Pachymeningitis haemorrhagica (postać mózgowa; haematoma durae matris; krwiak opony twardej). Cechy. Akcja serca jest zwolniona i niemiarowa. Główne objawy. Występowanie u osób w średnim wieku; częste pojawia­nie się w przebiegu przewlekłych psychoz, przewlekłego alkoholizmu i kiły; ból głowy; wymioty; zwężenie źrenic z osłabieniem reakcji na światło; stop­niowe narastanie niedowładów i porażeń; śpiączka. Miażdżyca serca (choroba wieńcowa). Cechy. W wyniku zastępowania tkan­ki węzła przedsionkowo-komorowego względnie gałązek układu przewodzące­go przez tkankę bliznowatą pojawia się niekiedy blok serca drugiego lub trze­ciego stopnia. Tętno wynosi zwykle 25 do 50 na minutę. Czasem występują zmiany w częstości tętna. Jeśli akcja serca ulegnie znacznemu zwolnieniu lub jeśli występuje okresowy brak skurczów, mogą pojawiać się napady Adams-Stokesa. W przypadkach ostrego zawału serca czasem występuje zwy­kle przejściowy blok serca. Często w wywiadzie -— zawał serca lub dusznica bolesna; elektrokardiogram (pozwala na wykrycie bloku serca, a często i pozostałości po uprzednio przebytych zawałach serca). Uraemia (mocznica). Cechy. Spotyka się zatokowe zwolnienie tętna, a cza­sem częściowy blok serca z towarzyszącą bradykardią. Emphysema pulmonum alveolare essentiale (rozedma płuc istotna pęcherzy­kowa). Cechy. Rzadko występuje zwolnienie akcji serca. Myxoedema (obrzęk śluzowaty; myxoedema larvatum; hypothyreoidismus). Cechy. Akcja serca bywa zwolniona (40 — 60), ale miarowa; tętno zwykle słabo napięte. Główne objawy. Choroba częściej nawiedza kobiety ; otyłość; nieela­styczne obrzmienie skóry (obrzęk śluzowaty); zmiana wyrazu twarzy; zwol­nienie czynności umysłowych; chód powolny; długotrwałość choroby; obniże­nie podstawowej przemiany materii oraz zużytkowania jodu związanego z biał­kiem i jodu radioaktywnego; test terapeutyczny z przetworami tarczycy. Stenosis ostii arteriosi sinistri (zwężenie lewego ujścia tętniczego). Cechy. Tętno zwolnione, umiarkowanie lub słabo wypełnione, miarowe, fala tętna wolniej narasta i wolniej opada. Mniej częste przyczyny. Nadwrażliwość zatoki szyjnej (napady bradykardii, niedociśnienie tętnicze, omdlenia); zapalenie przyusznic; zapalenie mózgu (za­tokowe zwolnienie tętna); zwężenie ujścia tętnicy głównej ze zwapnieniem (blok serca drugiego i trzeciego stopnia); zakażenie kiłowe lub kilak ataku­jący pęczek Hisa (blok serca drugiego lub trzeciego stopnia); błonica (znisz­czenia w obrębie pęczka Hisa); wrodzony blok serca; uciśnięcie okolicy przed-sionkowo-komorowej wskutek zmian nowotworowych, gruźliczych, torbieli lub urazu (blok serca drugiego lub trzeciego stopnia); ostry alkoholizm; zatrucie ołowiem; wodogłowie (wskutek uciśnięcia mózgu); zatrucie sporyszem; za­trucie salicylanami; podawanie strofantyny (w pełnych dawkach); podawanie ouabainy (w pełnych dawkach); pappataci; częściowe głodzenie; przełomy w gorączkowych chorobach płuc; uszkodzenia rdzenia kręgowego; zapalenie rdzenia kręgowego zajmujące cały przekrój poprzeczny (okolicy szyjnej); tętniak mózgu; rytm węzłowy zatokowo-komorowy (w niektórych przypad­kach); choriomeningitis lymphocytica; pierwotne nietypowe zapalenie płuc; zakażenie pałeczką okrężnicy; salmonelozy; niedobór białka.