Zatoki przynosowe (sinus paranasales) wytwarzają się w przeciwnym kierunku niż małżowiny nosowe, a mianowicie jako wypustki błony śluzowej, które od jamy nosowej wrastają w otaczające kości. Z ich budową, położe­niem i rozwojem zapoznaliśmy się w nauce o kościach. W każdej po­łowie głowy, prawej i lewej, odróżniamy następujące zatoki przynosowe: czołową, szczękową, klinową oraz sitowe. Pojemność wszystkich zatok (około 80 cm ), prawych i lewych, jest dwa razy tak duża jak właściwej jamy nosowej. Błona śluzowa wyściełająca zatoki jest podobna do błony śluzowej jamy nosowej tylko znacznie cieńsza, bardziej blada, uboga w gru­czoły, komórki kubkowe i migawki. Są nawet okolice zatok zupełnie pozba­wione gruczołów i migawek. Zatoka szczękowa (sinus maxillaris) położona w trzonie szczęki jest największą przestrzenią pneumatyczną. Często może być ona podzielona, choć tylko częściowo, na mniejsze niekompletne komory i zachyłki przedzielone przegrodami kostnymi lub błoniastymi. Rzadko tylko występują dwie oddzielne zatoki w jednej szczęce, wtedy każda z nich łączy się z lejkiem sitowym (Schaeffer). Otwór zatoki szczękowej (apertura sinus maxillaris) prowadzi przez lejek si­towy do rozworu półksiężycowatego przewodu nosowego środkowego. Ujście to leży bardzo niekorzystnie, gdyż znajduje się pod sklepieniem zatoki w najwyższym więc jej punkcie. Często zatoka szczękowa ma otwór dodatkowy (foramen accessorium), który łączy się bezpośrednio z przewodem nosowym środkowym. Jest on przeważnie położony w obrębie ciemiączka tylnego (p. wyżej), między częścią tylną wyrostka haczykowatego a zbliżoną do niego częścią przyczepu małżowiny nosowej dolnej. Otwór dodatkowy jest niżej położony od otworu głównego i wydzielina zatoki łatwiej może odpływać do jamy nosowej. Wprowadzając narzędzie do zatoki przez przewód nosowy środkowy można łatwo uszkodzić cienkie dno oczodołu. Na uwagę zasługuje również stosunek zatoki szczękowej do korzeni zębów trzonowych i przedtrzonowych; dno zatoki bowiem położeniem swym odpowiada tym zębom. Cza­sami przy dużej zatoce wierzchołki ich korzeni mogą wnikać do zatoki przez cienką blaszkę kostną dna i sprawy zapalne z łatwością przenoszą się wtedy w jednym czy w drugim kierunku. Zatoka czołowa (sinus frontałis) położona w kości czołowej jest bardzo zmienna pod względem swej wielkości, kształtu i ujścia. Zwykle obie zatoki, prawa i lewa, oraz prze­dzielająca je przegroda są asymetryczne. Rzadko tylko stanowią one jednolite prze­strzenie, a przeważnie są w mniejszym lub większym stopniu podzielone na mniejsze komory lub zachyłki częściowo kostnymi, częściowo błoniastymi przegrodami. Bardzo często występują również oddzielne nadliczbowe zatoki czołowe, każda z nich może mieć przy tym niezależne połączenie z przewodem nosowym środkowym. Zaobserwo­wano aż do sześciu zatok czołowych w jednej czaszce. Wyjątkowo może nie być zatoki czołowej obustronnie lub tylko z jednej strony. Ujście zatoki czołowej mniej więcej w połowie przypadków prowadzi przez lejek sitowy do rozworu półksiężycowatego, w drugiej połowie przypadków zatoka ma sa­modzielne ujście do zachyłka przedniego przewodu nosowego środkowego. Ujście leży bardzo korzystnie na dnie zatoki, tak że w przypadkach zapalenia zatoki czołowej wydzielina przeważnie z łatwością może odpływać. Natomiast położenie ujścia jest bardzo ukryte i sondowanie zatoki czołowej jest często niemożliwe. Zatoki sitowe (sinus ethmoidales) składają się z grup komórek sitowych, które w swym zespole tworzą błędnik sitowy. Komórki sitowe zajmują przestrzeń między oczodołem a częścią górną ściany bocznej jamy nosowej. Liczba komórek wchodzących w skład każdego błędnika jest bardzo zmienna; średnio wynosi 7—g, ale może się zmniejszać do 3 i wzrastać do 18. Im mniejsza liczba tym większe są poszczególne komórki. W zależności od ujścia komórek sitowych do odpowiednich przewodów nosowych odróżniamy dwie grupy, przednie i tylne komórki sitowe K Granica między nimi odpo­wiada otworowi sitowemu przedniemu w ścianie przyśrodkowej oczodołu. Ujścia komórek grupy przedniej wiodą do różnych części przewodu nosowego środkowego. Komórki te występują w liczbie 2 do 8 i dzielimy je na podgrupy, a mia­nowicie na: komórki otwierające się do zachyłka przedniego przewodu nosowego środkowego, komórki otwierające się do lejka sitowego przewodu nosowego środko­wego i komórki otwierające się do części tylnej przewodu środkowego powyżej puszki sitowej lub też na jej ścianie tylnej. Komórki grupy tylnej w liczbie od 1 do 7 wiodą powyżej małżowiny nosowej środkowej do przewodu nosowego górnego i bardzo często również do najwyższego, o ile jest on zachowany. Zatoka klinowa (sinus sphenoidalis) mieści się w trzonie kości klinowej. Obie za­toki, prawa i lewa, przedzielone kostną przegrodą rzadko tylko ustawioną ściśle pio­nowo w płaszczyźnie pośrodkowej, są zwykle asymetryczne. Są one również bardzo zmienne pod względem kształtu i wielkości. W ścianie przedniej zatoki znajduje się otwór zatoki klinowej (apertura sinus sphenoidalis), większy w obrębie kości niż w wyściełającej ją błonie śluzowej i często trudno dostępny; prowadzi on z każdej strony do zachyłka klinowo-sitowego. Ujście zatoki klinowej jest niekorzystnie położone dla odpływu wydzieliny, ponieważ znajduje się znacznie powyżej dna zatoki, podobnie jak w zatoce szczękowej. Ponieważ ściany zatoki są cienkie, więc zapalenie jej może się przenosić na sąsiadujący oczodół, jak również w kierunku przedniego i środkowego dołu czaszki. Na uwagę zasługują bliskie stosunki topograficzne zatoki klinowej do tętnicy szyjnej wewnętrznej, nerwu wzrokowego i przysadki mózgowej.