Położenie. Macica objęta wielkim fałdem otrzewnej leży w środkowej części jamy miednicy między pęcherzem a odbytnicą. Jest ona położona przyśrodkowo od jajowodów, które uchodzą do niej prawie pod prostym kątem, powyżej pochwy, w którą przechodzi i poniżej pętli jelitowych spo­czywających na jej powierzchni tylnej. Kształt i części składowe. U kobiety dorosłej, która jeszcze nie rodziła, macica ma charakterystyczny kształt gruszkowaty, zwłaszcza z przodu nieco spłaszczony; odróżniamy więc na macicy przednią powierzchnię pęche­rzową (facies vesicalis) oraz tylną, silniej wypukłą powierzchnię jelitową (facies intestinalis); bocznie przechodzą one w z lekka zaokrąglone brzegi, brzeg prawy i lewy (margo dextra etsinistra), od których odchodzi więza­dło szerokie macicy; brzegi te służą do wejścia naczyń i nerwów macicy. W kierunku od góry ku dołowi odróżniamy trzy części macicy: trzon, cieśń oraz szyjkę. Trzon macicy (corpus uteri), część najgrubsza i najszersza tworzy u kobiet dorosłych, które jeszcze nie rodziły, mniej więcej połowę całej długości narządu, u kobiet które rodziły — nieco więcej. Trzon rozpoczyna się u góry zaokrąglo­nym, szerokim odcinkiem położonym powyżej ujść macicznych jajowodów; jest to tzw. dno macicy (fundus uteri). Cieśń macicy (isthmus uteri) stanowi najkrótszą jej część; tworzy ona nieznaczne zwężenie między trzonem a szyjką, nie daje się jednak ostro odgraniczyć. Makroskopowo cieśń stanowi górny odcinek szyjki, pod względem budowy mikroskopowej wysłana jest jednak błoną śluzową trzonu. Cieśń zaznacza się wyraźniej dopiero w 3 miesiącu ciąży. Szyjka macicy (collum uteri) u dziecka i dziewicy ma kształt wrzecio­nowaty, u dorosłych kobiet bardziej walcowaty. Dolna trzecia część szyjki objęta jest górnym końcem pochwy; jak czop wnika ona swobodnie w obręb pochwy. Wskazuje to, że ściana pochwy nie przyczepia się do dolnego brzegu szyjki, która tym samym dzieli się na odcinek nadpochwowy (portio supravaginalis) i odcinek pochwowy (portio vaginalis); odcinek pochwowy, jak wspomniano, ma kształt krótkiego, walcowatego czopu i na swej wolnej powierzchni wysłany jest nabłonkiem błony śluzowej pochwy; odpowiednio do swej formy jest on u dołu zaokrąglony jak potężna brodawka, pośrodku której u kobiet, które nie rodziły znajduje się zwykle poprzecznie szczelinowaty lub okrągławy otwór, ujście macicy (ostium uteri). U kobiet, które rodziły, ujście macicy jest znacznie szersze, występuje w postaci poprzecznej, szerokiej szczeliny z bocznymi wcięciami, pozostałościami przedarć wywołanych przez rodzący się płód i ograniczone dwoma wypukłymi wałami — wargą przednią (labium anterius) i wargą tylną (labium posterius), które u nie-ródek (nullipara) nie są jeszcze wyraźnie zaznaczone. Bocznie wargi przechodzą jedna w drugą tworząc dokoła ujścia macicy wypukły pierścień spłaszczony w kierunku przednio-tylnym. Obie wargi są gładkie, przednia jest nieco grubsza od tylnej i zstępuje niżej; pochwa przyczepia się jednak wyżej do wargi tylnej niż do przedniej, wskutek czego warga tylna wydaje się dłuższą od przedniej. W związku ze skośnym położeniem macicy w sto­sunku do pochwy, obie wargi stykają się z tylną ścianą pochwy, przednia nieco niżej niż tylna. W badaniu ginekologicznym przez pochwę obie wargi są wyczuwalne i dają się odgraniczyć od górnego końca pochwy, tzw. sklepienia pochwy obejmującego dokoła odcinek pochwowy szyjki macicy. Niezbyt rzadko wargi odwrócone są na zewnątrz, wynicowane (eversio), tak że błona śluzowa szyjki macicy jest widoczna; wtedy nabłonek migawkowy błony śluzowej macicy przedłuża się nieco na wargi, mówimy o nadżerce fizjologicznej (erosio phyńologica); wskazuje na to czerwonawe zabarwienie tego miejsca. Jama macic w przekroju poprzecznym występuje w postaci płaskiej szczeliny; w przekroju czołowym trzon ma jamę w kształcie trójkąta podstawą skierowanego ku górze; w kątach podstawy znajdują się ujścia maciczne jajowodów, w kącie dolnym położonym w obrębie cieśni leży otwór dawniej zwany ujściem wewnętrznym macicy; prowadzi on do kanału szyjki macicy (canalis cewicis uteri). Ściany boczne trójkąta przekroju trzonu są nieco wypukłe przyśrodkowo u kobiet, które nie rodziły. i równe lub słabo wypukłe bocznie u wieloródek (multipara). Kanał szyjki w przekroju czołowym jest kształtu nieco wrzecionowatego u kobiet, które nie rodziły, lejkowatego, poszerzającego się ku dołowi u wieloródek. Wymiary. Największa długość macicy kobiety dorosłej, która nie ro­dziła wynosi przeciętnie 7,5 cm; największa szerokość w obrębie trzonu 4 cm, w obrębie szyjki 2 cm; największa grubość w wymiarze strzałkowym mierzy 2,5 do 3 cm. U wieloródek wymiary te wzrastają o 1 do 1,5 cm. Waga pustej, nie ciężarnej macicy wynosi 50 do 60 g, u wieloródek prawie dwa razy tyle. Długość światła od ujścia macicy do dna u kobiet, które nie rodziły, wynosi 6 cm, u wieloródek około 7 cm. Jest to długość o dużym znaczeniu kli­nicznym. Z wymiaru tego mniej więcej połowa przypada na trzon, 2 cm na szyjkę i około 1 cm na cieśń. Zmiany kształtu w zależności od wieku. Macica noworodka jest stosunkowo długa (3 cm), szyjka prawie tej samej grubości co plaski trzon, w którym uwypuklenie dna nie daje się jeszcze rozpoznać. Również cieśń nie jest jeszcze zaznaczona. Odcinek pochwowy szyjki wnika stosunkowo głęboko do pochwy, wargi jednak nie są jeszcze wypuklone. Aż do okresu pokwitania występują nieznaczne tylko zmiany proporcji; zachowuje się jeszcze wysmukła forma narządu, również grubość ściany stosunkowo nieznacznie tylko wzrasta; stopniowo jednak macica bardziej się wydłuża, ściana jej grubieje, zwłaszcza w obrębie trzonu po stronie tylnej, wskutek czego wypukła się jego po­wierzchnia jelitowa; wytwarza się dno macicy. W czasie miesiączkowania oprócz nieznacznego nabrzmienia kształt zewnętrzny macicy nie ulega zmianie; natomiast poważne zmiany kształtu zachodzą w macicy ciężarnej (p. dalej), które w następstwie pozostawiają wyraźne ślady; trzon macicy, w świetle którego płód się rozwija, u wieloródek przyjmuje bardzo duże rozmiary, po­wierzchnie jak również i dno silnie się wypuklają. W czasie ciąży cieśń macicy zostaje włączona do trzonu jako jego dolny odcinek, a jej mięśniówka bierze udział w wy­dalaniu płodu. Natomiast szyjka macicy, która dopiero w samym końcu ciąży poszerza się, u wieloródek jest krótka, a wargi są silnie wypuklone. W starości macica ulega częściowemu zanikowi (involutio senilis), zwłaszcza szyjka; stopniowo ginie zwężenie cieśni; kształt gruszkowaty wybitniej się zaznacza. Odcinek pochwowy szyjki cofa się ku podstawie pochwy i wargi w znacznym stopniu zanikają. Ściana macicy staje się cieńsza, bardziej spoista i twarda. Barwa i konsystencja. Konsystencja macicy nie jest zupełnie miękka, lecz nie jest również bardzo spoista i jędrna; w czasie miesiączkowania i ciąży zmienia się w szczególny sposób. W każdym razie macica jest giętka, sprężysta, tylko w czasie skurczu twarda i jędrna; po kilkakrotnych ciążach utracą swą miękkość i giętkość, jak również po śmierci, wtedy oczywiście wskutek braku krwi, a zwłaszcza jeżeli zasto­sowane były środki konserwujące. Ponieważ macica w znacznej większości pokryta jest błoną surowiczą, cała więc powierzchnia trzonu oraz górna część powierzchni tylnej szyjki jest gładka i lśniąca. Błona surowicza jest nieprzesuwalnie złączona z błoną mięśniową, zwłaszcza w obrębie obu powierzchni trzonu, gdzie prześwieca blade, szaroczerwonawe zabarwienie mięśniówki. Tylko w przypadkach chorobowych na powierzchni macicy występować mogą matowe, nie przeświecające pasma czy pola o szorstkiej powierzchni. Wady rozwojowe. U człowieka, podobnie jak u innych naczelnych, macica jest na­rządem nieparzystym i symetrycznym ustawionym pośrodkowo. Natomiast u niższych ssaków macica jest parzysta, ponieważ powstaje z dwóch niezrastających się z sobą prze­wodów przypranerczowych, które u wyższych zlewają się częściowo w jeden twór, póź­niejszą pojedynczą macicę i pochwę; tylko górne odcinki przewodów przypranerczowych, z których rozwijają się jajowody nie łączą się z sobą i pozostają parzyste. Stąd większość wrodzonych wad rozwojowych należy tłumaczyć zahamowaniem czy powstrzymaniem rozwoju. I tak można oczekiwać, że zazwyczaj w ogólnej hipogenitalnej budowie konstytucyjnej jest nią objęta również macica; jest ona wówczas nadzwyczaj mała, niedokształcona i również pod względem swej formy zewnętrznej może wykazywać cechy dziecięce (uterus infantilis). To powstrzymanie rozwoju dotyczyć może nie tylko trzonu pod względem jego wielkości, lecz również ukształtowania dna macicy. Do bardzo rzadkich wad rozwojowych należą przypadki braku zrośnięcia się z sobą przewodów przypranerczowych; występują wtedy dwie oddzielne macice — macica podwójna ; zboczenie to obejmować może również pochwę (vagina duplex). Jeżeli brak zrośnięcia się przewodów przypranerczowych ogranicza się tylko do górnej części, wtenczas w kierunku jajowodów macica podzielona jest symetrycznie na dwie odnogi — powstaje macica dwurożna (uterus bicornis); w asymetrycznym niedorozwoju tego rodzaju wytwarza się jedna tylko odnoga, powstaje macica jednorożna (uterus unicorrds). Jeżeli macica jest zewnętrznie jednolita, we­wnątrz jednak podzielona na dwa przewody, to nazywamy ją macicą przedzieloną (uterus septus). Wreszcie zahamowanie rozwoju polegać może na tym tylko, że po­środkowo w górnej części macicy zaznacza się nieznaczne wpuklenie — macica łuko­wata (uterus arcuatus). Między tymi typami głównymi występują liczne formy przejściowe. Wymienione wady rozwojowe mogą nie stanowić przeszkody w zajściu w ciążę, a lżejsze ich postacie nawet w odbyciu prawidłowego porodu. Powyższe formy wad rozwojowych są w zasadzie formami embrionalnymi, które się zachowały u osobnika dorosłego. Każda z nich jest odtworzeniem typu, który wy­stępuje w rzędzie ssaków. I tak podwójna pochwa i podwójna macica występują stale u torbaczy i stekowców; pochwa pojedyncza i macica podwójna u królika, zająca, wiewiórki i innych; pojedyncza pochwa i macica dwurożna np. u szczura; pojedyncza pochwa i macica nieznacznie dwurożna znajduje się u niektórych małpiatek. U małp macica jest pojedyncza tak samo jak pochwa i w zasadzie ma tę samą ogólną budowę co u człowieka.