Ospałość odnosi się do stanu lekkiej senności, która jest nieprzyjemna i nieodparta. Towarzyszy ona naturalnie zmęczeniu i często jest następstwem sutego posiłku. Może pojawiać się w okresie rekonwalescencji po chorobach gorączkowych oraz w przebiegu przewlekłych chorób wyniszczających. Naj­częstszy jednak przykład stanowi chyba młoda kobieta z niedokrwistością, która cierpi z powodu ospałości w dzień i bezsenności w nocy. Połączenie wyczerpania ze znacznym zimnem powoduje wyraźną senność, którą spotyka się u osób narażonych na niebezpieczeństwo śmierci z zamarznięcia. Senność jest stanem mniej lub bardziej podobnym do naturalnego snu, ale pojawia się w nienaturalnych okolicznościach. Ostry napad padaczki powo­duje wystąpienie głębokiej senności. Letarg hipnotyczny jest podobny pod niektórymi względami do naturalnego snu. Osłupienie różni się od senności tylko głębokością; jest to stan głębszego snu, z którego pacjenta można obu­dzić i tym różni się od śpiączki, z której pacjenta nie można obudzić. Otyłe osoby wykazują skłonność do ospałości. Letarg jest odpowiednikiem osłupie­nia. W stanie zamartwicy krótki okres senności poprzedza śpiączkę. Alkoholismus acutus. Cechy. Narkotyczne działanie alkoholu objawia się od początku i rozwija się zgodnie z okolicznościami, proporcjonalnie do wchło­niętej ilości. Pacjent przechodzi ze stanu ospałości lub senności w stan odręt­wienia. Nieświadomość rzadko jest tak głęboka, aby chorego nie można było w pewnym stopniu obudzić; w odpowiedzi na pytania pacjent mruczy nie­zrozumiale. Encephalitis lethargica (encephalitis epidemica). Cechy. Ospałość, letarg, senność lub osłupienie są najczęstszymi i uderzającymi objawami klinicznymi choroby, występującymi zarówno od początku, jak i przynajmniej we wcześ­niejszych okresach choroby; czasami objawy występują powoli, w innych przypadkach są mniej widoczne i wahają się od senności do głębokiego snu, z którego pacjenta z trudnością można obudzić; bywają napady nieprzezwy­ciężonej senności, krótkie okresy lekkiego snu, stany ciągłego snu, lub nie­przerwanej drzemki. Pacjenta można jednak łatwo obudzić, kiedy znajduje się w głębokim osłupieniu i kiedy po obudzeniu wykazuje normalną spraw­ność intelektualną, jest dobrze zorientowany, ma dobrą pamięć, a czasami wy­kazuje zadziwiającą bystrość percepcji i realizacji odnośnie wydarzeń w jego otoczeniu; pozostawiony sobie, jednak ponownie zostaje zmożony snem. W niektórych przypadkach, zwłaszcza w poronnej postaci i w postaci drżączki porażennej, stopień senności jest niewielki. W bardziej zaawansowanych sta­diach sen przypomina śpiączkę. Sen bywa przerywany przez majaczenia, drże­nie i (wyjątkowo) przez drgawki. Nagły początek, niekiedy z bólem głowy, złym samopo­czuciem, niewielką gorączką, bólami i pobolewaniaml, apatią i astenią, wzmo­żoną sennością i rzeczywistym snem; w innych przypadkach może rozpoczy­nać się niepokojem, ruchami pląsawiczymi, skurczami mioklonicznymi, pora­żeniami nerwów szyjnych lub kończyn, pobudzeniem, omamami, zmieszaniem; innym razem zaczyna się skargami na zawroty głowy, wymioty, biegunkę i newralgię'; letarg, senność, odrętwienie lub ospałość; bywa sztywność i ból karku; zmienna gorączka; drżenie grubofaliste; uczuciowość; mowa szeptana ronotonna lub dysartria; umiarkowana leukocytoza; płyn mózgowo-rdzenio-wy bywa prawidłowy lub nieco zmieniony. Abscessus cerebri. Cechy. W przypadkach nie mających bardzo ostrego prze­biegu ospałość ze zwolnieniem procesów psychicznych może być uderzają­cym objawem; później rozwija się osłupienie i śpiączka. Senność zwiększa się podczas wieczornego wzrostu ciepłoty. W okresie tworzenia się i tuż przed pęknięciem ropnia występuje typowe otępienie umysłowe, senność i często majaczenie. Lues cerebri. Cechy. Napady senności, z której pacjenta można obudzić tylko na krótki okres czasu, mogą być wczesnym objawem w niektórych przy­padkach, chociaż nie poddająca się leczeniu bezsenność jest chyba jednak częstsza. Tumor cerebri. Cechy. Pewne guzy mózgu, zwłaszcza w okolicy dna trzeciej komory, kojarzą się z wczesną i uporczywą ospałością i apatią. Guzy innych części mózgu mogą powodować ospałość w późnym okresie choroby, prawdo­podobnie z powodu wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego, chociaż w tych przypadkach stan zbliża się bardziej do śpiączki i ostatecznie nią się kończy. Senność jest zjawiskiem związanym z zaostrzeniami i remisjami, i zwykle jest wyraźniejsza podczas okresów ostrego bólu głowy. Przy obudzeniu pacjent może udzielić informacji o sobie i orientuje się co do czasu i miejsca. Commotio cerebri. Cechy. Objawy wykazują zmienność od okresowego za­wrotu lub oszołomienia do zapaści i śmierci. W bardziej zaznaczonych przy­padkach pojawia się senność lub utrata świadomości, która jest rzadko zu­pełna, a z której pacjenta można częściowo przebudzić przez pobudzenie krzy­kiem lub kłując podeszwy stóp. Leptomeningitis purulenta (z ropniem mózgu lub zakrzepem zatoki). Cechy. Jeżeli w przebiegu ropnego zapalenia ucha środkowego u pacjenta zjawia się otępienie umysłowe ze skłonnością do senności, bólu głowy i wzrostu ciepło­ty ciała, prawdopodobnie ma miejsce to powikłanie. W wywiadzie — ropne zapalenie ucha środkowego, zwykle przewlekłe; objawy podrażnienia opon mózgowych lub uciskowe (ból głowy, niewielka gorączka, ból uciskowy, przyspieszone lub zwolnione tętno, wy­mioty, sztywność karku, tarcza zastoinowa); bywa ciastowate obrzmienie i tkliwość na ucisk około 2 cm poza przewodem słuchowym; badanie radio­logiczne. Meningitis serosa — syndroma ventriculare (hydrocephalus idiopathicus in-ternus; hydrocephalus angioneuroticus). Cechy. W przewlekłej postaci sen­ność bywa ważnym objawem, połączonym z innymi objawami podobnymi do znajdywanych w guzie mózgu, jak ból głowy i zapalenie nerwu wzrokowego. Niewielka gorączka; majaczenie; wymioty; obrzęk brodaw­ki nerwu wzrokowego; wytrzeszcz; skurcz i sztywność mięśni; porażenie ner­wów czaszkowych; rozszerzone i leniwie reagujące źrenice; zaburzenia wi­dzenia i słuchu; bywa wyzdrowienie (w odróżnieniu od guza); brak zmian w obrazie radiologicznym. Meningitis tuberculosa (basilaris). Cechy. Pacjent jest ospały, lecz rozdraż­niony w drugim okresie, w którym wzrasta ciśnienie wewnątrzczaszkowe. Kiedy choroba czyni postępy, ospałość i apatia pogłębiają się, prowadząc do śpiączki, z której obudzenie pacjenta jest niemożliwe; nawet przełykanie sprawia trudność lub jest niemożliwe. Uderzającą cechą jest jednak to, że niekiedy występują remisje. Thrombosis cerebri. Cechy. Senność i letarg stwierdza się wśród objawów zapowiadających. Hydrocephalus acquisitus chronicus. Cechy. Podczas gdy objawy wykazują osobliwą zmienność, napady senności lub śpiączki są sugestywnym objawem. Ból głowy; zwolnione tętno; stopniowo postępujące zapa­lenie nerwu wzrokowego bez objawów ogniskowych; stopniowa ślepota; zmia­ny psychiczne; niekiedy napady długotrwałej śpiączki. Anaemia posthaemorrhagica acuta. Cechy. Senność rozwija się proporcjo­nalnie do ilości straconej krwi i następowego niedokrwienia mózgu. Uraemia. Cechy. Okres senności zwykle poprzedza powstanie śpiączki. Arteriosclerosis cerebri. Cechy. W niektórych przypadkach senność i letarg bywają znamiennym objawem razem ze zmianami usposobienia (upośledzenie pamięci i rozdrażnienie), ale w innych przypadkach uporczywa bezsenność jest bardziej niepokojąca (stwardnienie naczyń mózgu). Diabetes mellitus (acidosis). Cechy. Okres senności zwykle poprzedza po­wstanie śpiączki. Zmęczenie, znużenie i rozdrażnienie są częstymi objawami zwiastunowymi, a kiedy rozwija się kwasica, występują nudności, wymioty i niekiedy pojawia się biegunka. Spotyka się bardzo charakterystyczną po­stać duszności, znaną jako hyperpnoe, w której oddech jest głębszy niż nor­malnie bez przyspieszenia. Kiedy kwasica bardziej się nasila, senność jest wyraźna i dołącza się śpiączka, która nie leczona insuliną — zwykle prowa­dzi do śmierci w ciągu 48 godzin. Intoxicatio opio. Cechy. Duże ilości opium (morfiny) powodują głęboki sen bez marzeń, z którego pacjenta można obudzić, ale w który natychmiast za­pada, jeśli pozostawić go w spokoju. Sen ten może pogłębiać się, przecho­dząc w odrętwienie, a jeżeli dawka [jest dostatecznie duża — w śpiączkę. Myxoedema. Cechy. W stanie tym pojawia się raczej osłabienie niż rze­czywista senność; pacjent jest zwykle senny, apatyczny i ogłupiały; dołącza się niepamięć i rozdrażnienie, a w pewnych przypadkach występuje skłon­ność do zaburzeń umysłowych. Z reguły po lekkim wysiłku pojawia się wy­czerpanie. Acromegalia. Cechy. Senność jest jednym z objawów wzmożonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego i łączy się z bólem głowy i objawami ocznymi. Narcolepsia. Cechy. Nagłe napady krótkotrwałego snu składają się na obraz choroby, czasami w powiązaniu z napadową utratą napięcia mięśnio­wego. Brak objawów zmian organicznych. Cretinismus. Cechy. Senność nawykowa i głupkowatość występują często. Niemowlę jest niezwykle ciche i apatyczne, rzadko krzyczy. Nie wykazuje ono prawidłowego zainteresowania się otoczeniem lub nawet rodzicami. Dystrophia adiposogenitalis (syndroma Fröhlichi). Cechy. Senność jest czę­stym objawem, prawdopodobnie w wyniku niedostatecznego wydzielania . Zwykle pojawia się w okresie dojrzewania; otyłość eunu-choidalna; opóźniony rozwój płciowy i niedorozwinięte narządy płciowe; ba­danie radiologiczne (powiększenie siodełka tureckiego; guz przysadki mózgo-,wej lub podwzgórza). Trypanosomiasis (śpiączka afrykańska). Cechy. Trzeci okres choroby cha­rakteryzuje się starczym osłabieniem z głębokim letargiem. Giówne objawy. Występowanie w Afryce; długi okres utajenia i skryty początek; twarz bez wyrazu; wolna, cicha mowa; chód z powłóczeniem no­gami; drżenie języka, rąk i stóp; nieregularna gorączka (38,3—38,9°C); świ-drowce w węzłach limfatycznych, mniej liczne we krwi; limfocytoza. Dementia praecox (postać katatoniczna). Cechy. Do mniej lub więcej nie­określonych objawów dołącza się tak zwane odrętwienie katatoniczne. W skrajnych przypadkach pacjent leży zupełnie .nieruchomo, bez usiłowania jakiegokolwiek ruchu i nie reagując w ogóle na bodźce. Nie zwraca uwagi na żadne pytania; z reguły występuje zupełna niemota (mutyzm), podczas gdy stosowanie bodźców czuciowych o znacznej sile pozostaje bez jakiejkolwiek reakcji. Mniej częste przyczyny. Haemorihagia meningealis; meningitis cerebrospi­nalis (kiedy rozwija się zapalenie wyściółki); syndroma Adams-Stokesi; chlo-osis; influenza; Idiotismus et imbecillitas (oligophrenia); tumor mediastini; atrophia hepatis acuta flava; atonia ventriculi (po posiłkach); brominismus; gangraena pulmonum; haematoma durae matris; haemoglobinuria infantum; haemophilia; hypopituitarismus; anaemia pernieiosa; pestis; spina bifida; typhus exanthematicus; encephalitis japonica typus B; morbus Schilderi; choriomeningitis; encephalitis postinfectiosa; encephalitis St. Louis; hypo-glycaemia; insufficientia valvularum semilunarium aortae, oligophrenia phenylopyruvica.