Oczopląs jest stanem, w którym przy skojarzonych ruchach oczu zamiast osiągalnego z trudem odchylenia oczu obserwuje się szereg następujących po sobie wolnych lub szybkich, delikatnych lub gwałtownych, obrotowych lub drgających ruchów gałek ocznych o różnym nasileniu. Rozróżniamy trzy ro­dzaje oczopląsu: ruchy szukające; oczopląs rzekomy i oczopląs właściwy. Rozległe, szukające i powolne ruchy gałek ocznych we wszyst­kich kierunkach spotyka się zwykle u ludzi niewidomych od urodzenia lub też u takich, którzy utracili zdolność fiksacji w wyniku uszkodzenia siatkówki lub naczyniówki w okolicy plamki żółtej. Wydaje się, że oczy poszukują czegoś, lecz nigdy nie fiksują jakiegoś określonego przedmiotu. W oczo­pląsie rzekomym występują gwałtowne, skaczące ruchy oczu przy krańcowych wychyleniach gałek ocznych w każdym kierunku. Oczy zamiast stałego fikso­wania danego przedmiotu gwałtownie odchylają się od tej pozycji i powra­cają do niej z szybkością czterech do pięciu wychyleń na sekundę. Oczo­pląsem właściwym nazywamy stan, w którym oczy wykonują gwałtowne, regularne ruchy dokoła punktu fiksowanego, pionowe, poziome lub okrężne nie tylko przy krańcowych wychyleniach, lecz gdy oczy są poza tym w stanie spoczynku i pacjent patrzy wprost przed siebie. Występuje to zwykle obu­stronnie. Oczopląs spotyka się u ludzi zdrowych po gwałtownych obrotach, a także można go wywołać przez wprowadzenie do ucha zimnej lub gorącej wody. Oczopląs wahadłowy występuje po silnym zmęczeniu i w niektórych chorobach wyniszczających. Pojawia się także czasami po napadzie drgawek lub przy zawrotach głowy. Czasami bywa wrodzony. Klinicznie oczopląs można podzielić na następujące grupy: 1) oczopląs po­chodzenia ocznego (spowodowany fiksacją boczną, tj. przy skręceniu gałek mocno na boki u osobników normalnych; na skutek zmęczenia lub osłabienia mięśni zewnętrznych oka; na skutek osłabionej zdolności fiksacji, jak np. w zaniku nerwu wzrokowego, w zaćmie wrodzonej, w oczopląsie gór­ników, w kolobomatach, w bielactwie, w całkowitej ślepocie na barwy, w spasmus nutans, w oczopląsie telegrafistów); oczopląs dziedziczny lub wrodzony; oczopląs móżdżkowy; oczopląs przedsionkowy; oczopląs o niejasnej etiologii; rzadkie postacie oczopląsu (oczopląs zależny od woli, przy fiksacji, skaczący, rozkojarzony, ukryty, jednoczesny, z refrakcją). Padaczka. Cechy. W czasie przejścia padaczki z okresu fonicznego w klo-niczny oczy, które w okresie fonicznym były wychylone w jedną stronę, wykazują gwałtowne, kloniczne drgania w kierunku tej samej strony. Ropne zapalenie błędnika. Cechy. W tym cierpieniu oczopląs może być po­chodzenia usznego albo przedsionkowego. Oczopląs jest jednym z trzech zasadniczych objawów, zależnych od uszkodzenia funkcji aparatu przedsion­kowego. Jest on rytmiczny i składa się z dwóch składowych: powolnej przed­sionkowej i gwałtownego ruchu korowego w kierunku przeciwnym. Przy dużym nasileniu oczopląs przedsionkowy może występować w każdym poło­żeniu oka, przy małym nasileniu może on tylko być wywołany przy skrajnym odwiedzeniu i występuje w kierunku składowej szybkiej. Dla stwierdzenia lokalizacji choroby błędnika stosuje się różne testy (rotacyjny, cieplny, przetokowy, galwaniczny). W wywiadzie ostre, ropne zapalenie ucha środkowego; zapalenie kości skalistej; zapalenie opon mózgowych lub ropień nad oponą twardą; gwałtowny początek; gorączka; ból; nudności i wymioty; szum w uszach; upośledzenie słuchu; zawrót głowy; bezład; może wystąpić poraże­nie nerwu twarzowego,- brak reakcji przy testach obrotowym i cieplnym. Ograniczone zapalenie błędnika.Cechy. Może wystąpić samoistnie oczopląs, z reguły skierowany w kierunku zdrowej strony (szybka składowa w kierunku zdrowej strony). Zawrót głowy lub zaburzenia równowagi, powstające nagle i często szybko przemijające, wywołane przez pochylenie się, wysiłek lub gwałtowny ruch głowy; zwykle upośledzenie słuchu po zajętej stronie, su­biektywne szmery w uchu; normalne reakcje błędnikowe na testy obrotowy i cieplny. Rozlane włóknikowe zapalenie błędnika. Cechy. Występuje samoistny oczo­pląs, a pacjent ma zwyczaj leżeć na zdrowej stronie, tak aby oczy mogły być skierowane w kierunku wolnej składowej oczopląsu. W wywiadzie zdarza się przebyta operacja ucha (operacja radykalna wyrostka sutkowatego, usunięcie polipa); znaczne upośledzenie słuchu; zawrót głowy; zazwyczaj odczyn na próby obrotowe i cieplne (tak długo, dopóki zachowany jest jeszcze pewien stopień czynności). Choroba Menićra (ostre pierwotne zapalenie błędnika). Cechy. Mogą wy­stąpić ruchy nystagmoidalne. Ostry początek; zawrót głowy (pacjent może przewrócić się); szum w uszach; nudności; bladość; zimne poty i wymioty; może wy­stąpić zapaść; głuchota (o charakterze postępującym); skłonność do nawro­tów napadów. Oczopląs górników. Cechy. Oczopląs ma charakter wahadłowy, gwałtowny lub wolny, stały lub niestały, podobny lub różny w obu oczach, często towa­rzyszy mu skurcz mięśni unoszących powieki. Zajęcie, powodujące wysiłek wzrokowy w warunkach sła­bego oświetlenia (górnictwo); wyczerpanie nerwowe; ból głowy; światło-wstręt; zawroty głowy; zniesienie czucia rogówki; ślepota zmierzchowa. Guz móżdżku. Cechy. Oczopląs występuje prawie zawsze i jest cennym objawem lokalizacyjnym. Oczy są zwykle wychylone w stronę przeciwną od ogniska chorobowego poza linię środkową i powracają od stanu spoczynko­wego poza linię środkową. Ruch gałek ocznych ze stanu spoczynkowego w jakimkolwiek kierunku wywołuje drgający oczopląs, w którym faza powol­na jest zawsze skierowana w kierunku punktu spoczynkowego. Oczopląs jest prawie zawsze poziomy o gwałtownych wychyleniach. W przeciwieństwie do oczopląsu pochodzenia przedsionkowego posiada on dwa kierunki ruchu, z fazą powolną zawsze w kierunku punktu spoczynkowego. Główne objawy. Wymioty; zawrót głowy; tarcza zastoinowa; chwiejny chód z tendencją do padania w kierunku strony schorzenia (asynergia); dysmetria; dysdiadochokineza; może występować pochylenie głowy w kierunku strony schorzenia; przebieg przewlekły. Ropień móżdżku. Cechy. Oczopląs o charakterze móżdżkowym (p. wyżej, guz móżdżku). W wywiadzie zapalenie ucha środkowego; ból głowy (w okolicy potylicznej); uporczywe wymioty; tarcza zastoinowa; senność i apatia; zwolnienie tętna i oddechu; w stanie ostrym gorączka i dreszcze; leukocytoza; zawrót głowy; chwiejny chód; odchylenie głowy ze sztywnością karku; ataksja i porażenie po stronie schorzenia (ułożenie na stronie przeciw­nej, z twarzą zwróconą w kierunku uszkodzenia). Nagminne zapalenie mózgu (encephalitis epidemica). Cechy. Często spo­tyka się oczopląs lub ruchy nystagmoidalne. Trudno jest stwierdzić, czy drgania oczu są wywołane niedowładem mięśni zewnętrznych oka, drgawka­mi mioklonicznymi, czy też stanowią właściwy oczopląs. Ruchy nystagmoidal-ne mogą być pionowe, poziome, skośne lub obrotowe. Stwardnienie rozsiane (sclerosis disseminata). Cechy. Oczopląs, zwłaszcza przy ruchach poziomych, należy do bardzo charakterystycznych objawów. Chociaż zwykle występuje obustronnie, to jednak może się zdarzyć tylko po jednej stronie. Ruchy mogą być delikatne lub gwałtowne, a często bywają zupełnie nieregularne. W niektórych przypadkach nie stwierdza się oczopląsu, w innych ma on charakter samoistny, zwłaszcza przy zaniku nerwu wzroko­wego. Początek choroby między 15 a 30 r. życia; okresy znacz­nych remisji objawów; spastyczna paraplegia; wzmożone odruchy głębokie z zaznaczonym objawem Babińskiego; brak odruchów brzusznych; przejściowe niedowidzenie lub dwojenie; zaburzenia czynności zwieraczy; drętwienie i mrowienie; zmienność nastrojów; drżenie zamiarowe; mowa skandowana; zanik nerwu wzrokowego i zblednięcie skroniowej połowy tarczy nerwu wzro­kowego (wziernikowanie). Ataxia Friedreichi. Cechy. Do częstych objawów należy oczopląs, wystę­pujący w postaci powolnych drgań nystagmoidalnych we wszystkich kierun­kach przy wychyleniach oczu z pozycji pierwotnej. Podstępny początek; może występować rodzinnie; chód niepewny i niezgrabny (chwiejny); ataksja przy ruchach zależnych od woli; wcześnie utrata głębokich odruchów; mowa zmieniona (bełkocąca i gwałtow­na); stopa wydrążona; skolioza; przebieg powoli postępujący. Spasmus nutans. Cechy. Zwykle występuje nieznaczny, gwałtowny oczo­pląs, który może być silniej zaznaczony w jednym oku. Przy ufiksowaniu głowy dziecka oczopląs wzmaga się. Występowanie u dzieci pomiędzy 4 a 11 mies. życia; czę­sto występowanie rodzinne; kiwanie głową, poprzedzające występowanie oczo­pląsu; kręcz szyi, ustępujący w czasie, snu; wyzdrowienie w ciągu kilku mie­sięcy do dwóch lat. Oczopląs wrodzony (oczopląs dziedziczny). Cechy. Wahadłowy, szybki, obu­stronny, zwykle poziomy oczopląs o nie znanej etiologii, występujący wkrót­ce po urodzeniu, często skojarzony z ruchami głowy z boku na bok, trwa przez całe życie. Początek przy urodzeniu; czas trwania — całe życie; ru­chy głowy kompensujące ruchy oczu; występowanie obustronne; kiwanie głową i oczopląs powstające w tym samym czasie; obniżona ostrość wzroku; błędy refrakcji. Jamistość rdzenia (syringomyelia). Cechy. Często występuje oczopląs o cha­rakterze obrotowym. Początek w wieku młodzieńczym; podstępny przebieg; do objawów początkowych należą mrowienie i ból, lub też brak bólu po opa­rzeniach, zranieniach itp.; znieczulenie rozszczepione, brak czucia bólu i tem­peratury z zachowaniem czucia dotyku na ostro ograniczonych przestrzeniach, ułożonych nieregularnie i asymetrycznie; zmiany troficzne, zwłaszcza rąk (skóra cienka i lśniąca lub też gruba i zrogowaciała, owrzodzenia, utrata paznokci, brak pocenia się lub czasami nadmierne pocenie się); nagłe bez­bolesne obrzęki stawów barkowych, łokciowych lub nadgarstkowych, zaniki mięśniowe i porażenia (o charakterze dolnego neuronu ruchowego) kończyn górnych; porażenie spastyczne; skolioza; bezbolesne zanokcice. Bielactwo (albinizm). Cechy. Zwykle występuje oczopląs. Może on być po­ziomy lub pionowy, zwykle jest szybki i wahadłowy. Zez porażenny. Cechy. W czasie powrotu do zdrowia, jeśli pacjent usiłuje zmuszać się do patrzenia w kierunku działania uprzednio porażonego mięśnia, może się rozwinąć nieznaczny oczopląs rytmiczny. Jeśli był porażony mięsień prosty zewnętrzny, stwierdza się ruchy poziome,- jeśli mięsień prosty górny lub dolny — pionowe; jeśli mięsień skośny — obrotowe. Mniej częste przyczyny. Astygmatyzm; niedołęstwo umysłowe rodzinne, połączone ze ślepotą; zatrucie jadem kiełbasianym; porażenie opuszkowe; wy­lew krwi do mózgu; wylew krwi do móżdżku; guz szyszynki; guz ciałek czwo-raczych; zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych; choroby naczyniówki; cho­roby siatkówki; zmętnienia rogówki; dziedziczna ataksja mózgowa; prze­wlekłe wodogłowie; histeria; neurastenia; niedorozwój umysłowy; zapale­nie opon mózgowych w okolicy podstawy czaszki; małoocze; zapalenie wielonerwowe,- ciężka miastenia,- guz mostu; nerwica zawodowa; zanik nerwu wzrokowego; pierwotne porażenie spastyczne; postępujący zanik mięśni; zakrzep zatoki bocznej; zakrzep zatoki jamistej; mioklonus; wro­dzona całkowita ślepota na barwy; zaćma wrodzona; wysoka krótkowzrocz­ność; zapalenie gałki u noworodków; stożkogłowie; zdziecinnienie; płaskosto­pie; oczopląs optokinetyczny; dziedziczno-rodzinny zespół Lenoble i Aubi-neau; nagminne zapalenie mózgu (okres późny); choroba Heinego-Medina,-podciśnienie; dur plamisty; choroba Hand-Schiiller-Christiana; guz rdzenia w górnym odcinku szyjnym; kiła wrodzona; dysostosis craniofacialis; zatru­cie manganem; zatrucie ołowiem; uraz głowy; ostre surowicze zapalenie opon; tętniak tętnicy podstawnej i przedsionkowej; arachnodaktylia; zespól Arno!-da-Chiariego; guz móżdżkowo-mostowy; zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego w przebiegu ospy wietrznej; zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego w przebie­gu nagminnego zapalenia przyusznic; przewlekły krwiak podtwardówkowy; małogłowie; guzy płata czołowego; zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego w przebiegu różyczki; nadczynność tarczycy; incontinentia pigmenti; móno-nukleoza zakaźna; choroba Lindaua; lissencefalia; oponiak okolicy potylicz­nej; zapalenie pajęczynówki w okolicy skrzyżowania nerwów wzrokowych (guz rzekomy, torbiel oczodołu, naczyniak, naczyniak limfatyczny, oponiak oczodołu, guz gruczołu łzowego, mięsak, rak przerzutowy, przerzut guza nad­nercza, kostniak wychodzący z jam obocznych nosa, łagodne i złośliwe gu­zy nosogardzieli).