Ropień zębodołowy (abscessus alveolaris). Cechy. Obrzmienie bywa często widoczne na twarzy, w okolicy zależnej od umiejscowienia schorza­łego zęba; jeśli sprawa dotyczy górnego siekacza, obrzmienie pojawia się najpierw u podstawy nosa; jeśli jest to górny ząb przedtrzonowy lub trzonowy, obrzmienie występuje w tylnej części policzka; jeśli natomiast zajęty jest jeden z dolnych zębów, obrzmienie jest widoczne tuż poniżej niego w obrę­bie żuchwy. To miejscowe obrzmienie bywa jednak niewielkie, natomiast węzły chłonne kąta żuchwy mogą wykazywać znaczne twarde obrzmienie bez względu na to, który ząb jest zajęty, co dodatkowo zwiększa trudności w odnalezieniu zmienionego zęba. Utrzymujące się obrzmienie wskazuje zwy­kle na zmiany w zakresie korzenia zęba lub na zapalenie w obrębie przyle­gającego odcinka kości. Uraz. Cechy. Krwiak, urazowe zapalenie okostnej oraz złamanie żuchwy powodują miejscowe obrzmienie, któremu w tym ostatnim przypadku towarzy­szy nieprawidłowa ruchomość, nierówność linii zębów i łuku żuchwy, a cza­sem i rozdarcie dziąsła. Wywiad; badanie przedmiotowe; badanie rentgenowskie. Kostniak żuchwy (osteoma mandibulae). Cechy. Jest to twardy guz, który może osiągać znaczną wielkość, ale rośnie bardzo powoli. Może być uszypułowany lub mieć szeroką podstawę; obmacywaniem stwierdza się, że wycho­dzi on z kości żuchwy. W miarę wzrastania może być przyczyną owrzodze­nia tkanek miękkich z odsłonięciem kości. Zębiak (odontoma). Cechy. Gdy guz ten osiągnie znaczną wielkość, może prowadzić do zgrubienia żuchwy, które jest widoczne i wyczuwalne. Mięsak żuchwy (sarcoma mandibulae). Cechy. Odmiana okostnowa powoduje twarde, nieregularne, zazwyczaj nieco wrzecionowate obrzmienie. Niektóre mięsaki, których wzrost odbywa się wewnątrz kości, powodują raczej ścień-czenie i wypuklanie się jej ścian niż naciekanie. W pewnych odmianach wzrost jest początkowo szybki, podczas gdy inne mogą wzrastać powoli lub pozostawać latami utajone, aby wreszcie wejść w okres gwałtownego wzrostu. Szpiczak (myeloma). Cechy. Guz ten, blisko spokrewniony z mięsakiem, może się rozwijać w wyrostku zębodołowym i powoli wzrastać, stopniowo niszcząc kość. Czasami guzy te przebijają torebkę kości i naciekają tkanki miękkie. Szkliwiak (adamantinoma). Cechy. Guz ten stwierdza się najczęściej w po­bliżu kąta żuchwy. Ma on postać wyczuwalnego i widocznego obrzmienia ko­ści, które może osiągnąć znaczną wielkość. Początkowo ból; badanie rentgenowskie. Rak żuchwy (carcinoma mandibulae). Cechy. W żuchwie zdarza się najczę­ściej twarda, wrzodziejąca postać raka. Prowadzi on do stwardnienia i owrzo-dzeń, których trudno nie rozpoznać. Akromegalia. Cechy. Obydwie szczęki są znacznie powiększone, głównie jednak dolna, która często wystaje przed górną. Wyrostki zębodołowe są roz­szerzone i wskutek tego zęby są często porozdzielane. Promienica (actinomycosis). Cechy. Promienica powoduje trwałe zgrubienie szczęki, przypominające mięsak. Wnikając do wnętrza kości przez zębodół, promienica powoduje wytwarzanie tkanki ziarninowej; następuje niszcze­nie kości, pojawiają się zmiany próchnicze, a czasem wytwarza się nieco nowej tkanki kostnej. Proces przebiega dość ospale i ma skłonność do wy­twarzania twardych obrzmień, umiejscowionych najczęściej w pobliżu kąta-żuchwy, nie zajmując wówczas kości. Występowanie zwykle u rolników; obecność przewlekłych zacieków, z których wydobywają się okrągłe ziarna (jak gdyby siarki), zawie­rające grzybek promienicy. Ostre zapalenie szpiku i zapalenie okostnej trzonu żuchwy. Cechy. Do obrzmienia żuchwy dochodzi zwykle po zajęciu okostnej; zjawia się też obrzęk i zaczerwienienie skóry, która lśni. W ostrym zapaleniu okostnej na czoło objawów wybija się od początku ciastowate obrzmienie, tak że ucisk powo­duje powstanie w skórze wgłębień. Ropień może się przebić przez tkanki i skó­rę. Ostry początek z dreszczykami, gorączką i przyspieszeniem tętna; silny ból i bolesność dotykowa żuchwy; znaczne wyczerpanie i osłu­pienie; leukocytoza; badanie rentgenowskie. Martwica szczęki. Cechy. Obrzmienie, bolesność uciskowa i obrzęk twarzy oraz dziąseł. Rozrost kości twarzy (twarz lwia; leontiasis ossea). Cechy. Rzadki ten stan cechuje się znacznym rozrostem kości czaszki i twarzy. Powoduje go szereg rozmaitych jednostek chorobowych (pełzające zapalenie okostnej, włókniste zapalenie kości, choroba Pageta, kiła). Zmiana rozpoczyna się zwykle w dzie­ciństwie; należy ją różnicować z akromegalia na podstawie braku zmian w zakresie rąk i stóp, niepowiększenia warg, braku zmian w obwodowych częściach pól widzenia, a często i na podstawie prawidłowei wielkości sio­dełka tureckiego. Zgrubiałe kości czołowe i szczękowe; stwierdzenie czynni­ka przyczynowego; badanie pola widzenia; badanie rentgenowskie czaszki. Choroba Pageta kości (osteitis deformans). Cechy. Czasatni pierwszym prze­jawem choroby jest wystąpienie zgrubienia jedynie szczęk. Osteitis fibrosa cystica generalisata (choroba Recklinghausena). Cechy. Zmiany w obrębie szczęki mogą jako pierwsze zwrócić uwagę na to schorze­nie. Objawy zależne od podwyższenia zawartości wapnia we krwi (zmęczenie, osłabienie mięśniowe, letarg, osłupienie, śpiączka); objawy zależne od zajęcia układu moczowego (wielomocz, wzmożone pragnienie, ka­mienie nerkowe, nephrocalcinosis); objawy zależne od zajęcia układu kost­nego (bóle grzbietu, złamania patologiczne, guzy kości); podwyższenie zawar­tości wapnia i obniżenie zawartości fosforu w surowicy; zwiększenie wydala­nia wapnia z moczem; badanie rentgenowskie. Mniej częste przyczyny. Kiłowe zapalenie kości i okostnej lub kilak; ła­godny guz olbrzymiokomórkowy; włókniak.