Rozdział ten odnosi się do obrzmień ograniczonych do obszaru skóry owło­sionej lub czaszki, od łuków brwiowych do potylicy i od jednego wyrostka sutkowatego do drugiego. Steatoma (torbiel łojowa, kaszak). Cechy. Najczęściej umiejscawia się na skórze głowy. Kaszaki są zmiennych rozmiarów (od ziarna grochu do pięści w wyjątkowych przypadkach). Pojawiają się one pojedynczo lub mnogo. Są one kształtu okrągłego lub kopulastego, swobodnie ruchome w stosunku do otoczenia (jeżeli nie są zmienione zapalnie), zawsze przymocowane do skóry jednym końcem, w którym często znajduje się ujście niedrożnego przewodu (niekiedy można wycisnąć z tego ujścia nieco substancji łojowej). Czasami skóra ponad obrzmieniem cieńczeje i ulega naciągnięciu, stając się błysz­czącą, niebieską lub przekrwioną, mieszki włosowe zanikają i pojawia się wystająca łysina. Zależnie od rozmiaru zmian, napięcia i charakteru zawar­tości kaszaki bywają twarde, ale elastyczne, lub miękkie i chełboczące. Często nie wywołują one dolegliwości, dopóki nie stwierdza się zapalenia lub zaka­żenia; wtedy obrzmiewają, stają się tkliwe, a zawartość ich ulega upłynnieniu; torbiel pęka, z wydzielaniem często cuchnącej zawartości. Stan ten uspokaja się, aby po pewnym czasie ponownie się powtórzyć. Kiedy dochodzi do owrzodzenia, torbiel można pomylić z nabłoniakiem, ale w rzeczywistości zmiana ta może niekiedy ulegać zrakowaceniu. Haematoma capitis (krwiak podskórny, podpowięziowy i podokostnowy). Cechy. W postaci podskórnej krwiak jest mały, ostro odgraniczony, ruchomy i często łączy się z wybroczynami. Postać podpowięziowa przedstawia się jako duże, chełboczące obrzmienie, często sięgające od oczu do potylicy. W krwiaku podokostnowym obrzmienie pokrywa część lub całą kość. Nie łączy się ono z wybroczynami i jest nieruchome, pośrodku miękkie i twarde przy brzegach. Brzeg krwiaka jest regularny, wgłębia się przy ucisku, wy­staje ponad zarys głowy, czasami wysteDują wilgotne trzeszczenia. W wywiadzie — uderzenie w głowę; badanie radiolo­giczne. Miejscowa ropowica owłosionej skóry głowy (czyrak lub karbunkuł). Cechy. Występuje tu miejscowe, zapalne, bolesne obrzmienie, umiejscowione zwłasz­cza na potylicznej części głowy. Czyrak mnogi znacznie częściej występuje z początku na szyi poniżej linii owłosienia, atakując skórę owłosioną przez rozszerzenie się. Może naciekać głęboko, tak że po usunięciu znajdującego się centralnie strzępu tkanki martwiczej można zobaczyć obnażoną kość. Abscessus subpericranialis. Cechy. Zbiorowiska ropy tworzą obrzmienia, ograniczone rozmiarem do powierzchni jednej kości czaszki. Zmiana taka jest często wynikiem zakażenia krwiaka podokostnowego. W wywiadzie — występowanie uprzednio krwiaka lub za­palenia kości albo zmian zapalnych ucha i wyrostka sutkowatego. Mastoiditis. Cechy. W przypadku rozszerzania się zakażenia na zewnątrz występuje zaczerwienienie i obrzęk skóry ponad wyrostkiem sutkowatym z możliwością tworzenia się ropnia podokostnowego. Ropień może przebijać się i wytwarzać podskórny zbiornik ropy z obrzmieniem, lub też rozszerzać się ku dołowi, na szyję. W zaniedbanych przypadkach fałd pozauszny, tuż poza muszlą, ulega znacznemu obrzmieniu. Osteoma (exostosis). Cechy. Wyrosła kostne czaszki pojawiają się jako wolno rosnące, pojedyncze lub mnogie, płaskie, zaokrąglone lub gałkowate, zwykle nieuszypułowane i twarde twory. Rzadko osiągają rozmiar większy od orzecha włoskiego. Przy większym wzroście mają skłonność do tworze­nia nierównej powierzchni, a nawet uszypułowania. Badanie radiologiczne ma wartość diagnostyczną. Kostniak może przykrywać oponiak, który z kolei bywa ewentualnie powodem poważnych zaburzeń wewnątrzczaszkowych. Lues cranii (kilak). Cechy. Kilaki występują często w obrębie czoła jako tkliwe, elastyczne, nieco wzniesione obrzmienia, ponad którymi skóra głowy pozostaje swobodnie ruchoma. Te przewlekłe, niebolesne obrzmienia rzadko osiągają znaczny rozmiar i są często mnogie. Pozostawione same sobie zmiany te powodują niewielkie, stałe, miejscowe grubienie kości, niekiedy ną roz­ległej przestrzeni. Mogą przebijać się, pozostawiając po sobie przewlekłe owrzodzenia z postrzępionymi, podminowanymi brzegami i obnażając mniej lub więcej podobną do plastra miodu kość z martwakami. Jeśli następuje wy­leczenie, powstają wgłębione blizny, białe, cienkie, przyrośnięte, pokryte roz­szerzonymi naczyniami i otoczone nieregularnymi, wzniesionymi krawędziami kostnymi; obraz ten świadczy o charakterze choroby. W wywiadzie — kiła; ból mniej lub więcej dokuczliwy, nasilający się w nocy; badanie radiologiczne; dodatnie odczyny serologiczne; test terapeutyczny. Caput succedaneum. Cechy. Obrzmienie jest miękkim niebolesnym guzem, usytuowanym w okolicy potylicy lub kości skroniowych blisko tylnego cie-miączka u niektórych nowo narodzonych dzieci i pozostaje w związku z kształtowaniem czaszki niemowlęcia podczas porodu główkowego. Nie ogra­nicza się zarysem do jednej kości, jak to ma miejsce w krwiaku czaszkowym noworodków; może ulegać wgłębieniu pod wpływem ucisku; nie chełboce; znika w ciągu kilku dni po urodzeniu. Cephalhaemaloma.' Cechy. Tego rodzaju obrzmienie na czaszce nowo naro­dzonych dzieci z reguły nie występuje wcześniej niż w dzień lub dwa po urodzeniu. Pojawia się wtedy jako guz o rozmiarze od orzecha laskowego do pomarańczy. Bywa zaokrąglone, wydłużone lub kształtu nerkowatego, zwykle mieści się w granicach jednej lub niekiedy obu kości skroniowych. Ponieważ krwotok jest podokostnowy, nigdy nie rozszerza się przez linię szwu albo ciemiączko. Obrzmienie jest miękkie, elastyczne i nie daje się zmniejszyć, nie zwiększa się przy krzyku i nie tętni. Nie powikłane przypadki znikają w pierwszym lub drugim tygodniu; rzadziej może powstać torbiel, zniekształ­cenie lub ropień. Cystis dermoidalis. Cechy. Jest to zwykle pojedyncze obrzmienie, pojawia­jące się u młodych osób i powiększające się z wiekiem. Guz ten lokalizuje się często w oczodole lub w pobliżu oczodołu, w okolicy gładzizny lub ze­wnętrznego wyrostka jarzmowego kości czołowej, a znacznie rzadziej ponad wyrostkiem sutkowatym lub w linii środkowej w okolicy jednego z ciemią-czek. Torbiel skórzasta czaszki leży zwykle głęboko, jest mocno przytwier­dzona do oczasznej i leży w spodeczkowatym zagłębieniu kości, co powoduje względną jej nieruchomość. Niekiedy w razie ubytków w czaszce może tętnić. Cranium bifidum. Cechy. Jest to wrodzona wada związana z niezupełnym zamknięciem czaszki. Niemal zawsze spotyka się tu zewnętrzny twór, który może być workiem utworzonym przez opony i wypełnionym płynem mózgowo--rdzeniowym (meningocoele cranialis), albo może zawierać tkankę mózgową (encephalomeningocoele). Miejscowym objawem jest workowate wypuklenie, umiejscowione w linii środkowej czaszki. Miejscem występowania jest oko­lica potyliczna (częściej) lub czołowa. Twory te bywają uszypułowane lub nie i zwykle są gładkie, miękkie i chełbocące, ale bywają też nieregularne, zrazi-kowe i zupełnie twarde; nierzadko nawarstwia się łagodny, prawdziwy roz­rost nowotworowy. Wypuklenie to powiększa się, kiedy dziecko krzyczy lub napręża się; często wykazuje widoczne tętnienie, samoistne lub ujawniające się przy ucisku. Przy usiłowaniu zmniejszenia przepukliny może dojść do zwolnienia tętna, utrudnienia oddychania, wymiotów, drgawek lub utraty świadomości. Duży worek bywa przejrzysty, jeśli zawiera przede wszystkim płyn, a leżące ponad nim tkanki ulegają ścieńczeniu i zmianom z otarcia. Lipoma. Cechy. Jest to płaski, jakby dyskowy, półchełbocący niezrazikowy guz o szerokiej podstawie, umiejscowiony z reguły pod czepcem ścięgnistym, który często wydaje się zajmować zagłębienie w kości. Rzadko bywa uszy-pułowany. Hernia cerebri. Cechy. Guz taki stanowi wypuklenie tkanki mózgowej pod skórą owłosioną czaszki, poprzez pourazowy ubytek kości czaszki. Guz tętni, oddaje impuls przy kaszlu, daje się częściowo odprowadzić, co powoduje objawy uciśnięcia mózgu. Jeżeli istnieje ubytek powłok, stan taki jest nazy­wany wypadnięciem mózgu. W wyniku zranienia tkanki mózgowej może po­wstać obrzmienie wskutek obfitego bujania ziarniny i obrzęku zrębu; stan taki określamy jako fungus cerebri. Thrombosis sinus lateralis. Cechy. Obrzmienie jest wynikiem bolesnego obrzęku wzdłuż zatoki w okolicy sutkowej i wzdłuż zatoki żyły szyjnej, jeżeli ta uległa zajęciu. W wywiadzie — poprzedzające ropne schorzenie ucha środ­kowego; dreszcze; gorączka, poty; leukocytoza; czasami porażenie nerwów: błędnego, językowo-gardłowego i dodatkowego; przekrwienie żył szyjnych. Guzy naczyniowe skóry owłosionej (tętniak; rozszerzenie naczyń włosowa­tych; naczyniak skóry; przetoka tętniczo-żylna; naczyniak jamisty). Cechy. W tętniaku zwykłym występuje niewielkie, miękkie obrzmienie, umiejsco­wione zwykle ponad tętnicą w okolicy skroniowej. Wystające rozszerzenia tętniakowate naczyń włosowatych pojawiają się w początkowym okresie jako wyraźnie odgraniczony i zarysowany guz. Twory te powstają z tętnic lub żył, lub są mieszane i zwykle pochodzą z wrodzonych rozszerzeń naczyń wło­sowatych; rzadko powstają wtórnie w wyniku urazu. Rosnące guzy atakują w końcu duży pień naczyniowy, powodując jego skręcenie i rozszerzenie. Podobne zmiany można zaobserwować ewentualnie w układzie żylnym. Sploty naczyniakowate zwykle pochodzą z prostego naczyniaka wrodzonego i bywają trzech typów: 1) pojawiają się jako „czyste" rozszerzenia naczyń tętniczych, tj. splot nieprawidłowych, rozszerzonych, pozwijanych, krętych tętnic; 2) jako obszar rozszerzenia naczyń żylnych, w którym guzy tworzą się z rozszerzonych, krętych, komunikujących się ze sobą żył; 3) rozszerzenia naczyń tętniczych i żylnych tworzą masę guzowatą (tętniak żylakowaty). Skóra podrywająca taki naczyniak jest cienka, zanikowa i przyrośnięta, two­rząc spłaszczony guz. Występuje tętnienie, szmery i mruk, oczywiście, z wy­jątkiem czystej postaci rozszerzeń żylnych. Zanikająca skóra, pokrywająca taki obszar, może pękać pozostawiając uporczywe owrzodzenia ze skłonnością do krwawień i zakażenia. Przetoka tętniczo-żylna jest nabytym, zwykle poura­zowym połączeniem naczyń powstającym pomiędzy naczyniami normalnymi dla danego obszaru i całkowicie różni się od splotów naczyniakowatych. Zwy­kle umiejscawia się w okolicy skroniowej, ale czasami na potylicy. Jest to stopniowo rozwijające się obrzmienie w wyniku „rozdymania" tętnic i żył, które łączą się ze sobą, przejawiając się ostatecznie rozwojem nieprawidło­wo rozszerzonych, tętniących naczyń, leżących w wyczuwalnych bruzdach. Podobne do guza obrzmienie wykazuje mruk i szmer skurczowy. Uciśnięcie obrzmienia może okresowo je zamknąć. Naczyniak jamisty tworzy miękkie, elastyczne, podobne do plastra miodu, jakby „oczkowate" obrzmienie, pokryte cienką skórą, przez którą miejscami prześwieca ciemno zabarwiony guz. Obrzmienie to pojawia się na szczycie głowy, wokół oczodołów i na gładziź-nie. Składa się ono z nieregularnych, szerokich lub małych przestrzeni wy­pełnionych krwią, które swobodnie łączą się ze sobą i które są wysłane śród-błonkiem utworzonym przez zrąb tkanki łącznej, zawierającej włókna ela­styczne. Sarcoma. Cechy. Mięsaki skóry głowy mogą pojawiać się: 1) jako uniesione, miękkie twory guzkowate, ze zwisającymi brzegami i bardziej lub mniej owrzodziała powierzchnią, bez głębokiego nacieczenia tkanek; 2) jako bar­dziej miękkie, szybciej rosnące, dość łatwo krwawiące obrzmienia, ze skłon­nością do szybkiego szerzenia się i przerzutów; 3) jako ciemne czerniako-wate twory, wyrastające z wrodzonego znamienia barwnikowego. Tętniące mięsaki wyrastają z komórek przydanki naczyń krwionośnych. Mięsak czaszki może pojawiać się w każdej sytuacji i w każdym wieku (wychodząc ze śród-kościa, opony twardej lub oczasznej). Jest to stopniowo wzrastający guz, uno­szący skórę głowy; stanowi on przyrośnięte, jakby kopulaste obrzmienie, z szerokimi, promieniście ułożonymi żyłami podskórnymi; wreszcie guz ulega owrzodzeniu, którego obnażona grzybiasta powierzchnia krwawi, oddziela strzęp tkanki martwiczej. Przerzuty i śmierć następuje w ciągu dwóch łat. Badanie radiologiczne wykrywa naturę nowotworu. Carcinoma. Cechy. Nabłoniaki wyrastają z brodawek, wyrośli, blizn lub wrzodów skóry owłosionej czaszki, pojawiając się jako grzybiaste, owrzo-działe nowotwory. Rak czaszki pojawia się tylko jako przerzut lub naciek ze skóry czaszki albo z innych miejsc (gruczoł sterczowy lub sutkowy). Mniej częste przyczyny. Papilloma (brodawka); cellulitis diffusa (ropowica warstwy podrozcięgnowej w następstwie zranienia); naevi vasculares (hae-mangioma simplex, znamię naczyniowe płaskie); elephanthiasis nervorum (pojawia się w chorobie Recklinghausena); pneumatocoele cranii; sinus peri-cranii (varix simplex communicans); fibroma; keloid (obserwowany w oko­licy podpotylicznej u Murzynów); leontiasis ossium; gigantismus; osteítis deformans; osteomyelitis; cystis echinococcica; meningioma; myeloma multi-plex (bywa obrzmienie kości czaszki, białkomocz, ujemne badanie serologicz­ne, badanie radiologiczne wskazujące na tego rodzaju zmiany); chloroma (szybki wzrost u dzieci z białaczką); cholesteatoma cranii (przebijający się przez płytkę zewnętrzną); xanthomatosis (reticuloendotheliosis).