Ograniczone lub uogólnione zaczerwienienie i obrzmienie może towarzy­szyć wyrzynaniu się zębów; lekkie zapalenie dziąseł jest częstym zjawiskiem w przebiegu ciąży. Pospolite owrzodzenie dziąseł (ulcus simplex gingivae). Cechy. Owrzodzenie ma zwykle nierówne brzegi lub nawet jest o typie pełzającym, jego brzegi nie są ostre, lecz nieregularne, czasem podminowane, otoczone czerwoną obwódką zapalną. Przewlekły uraz lub obecność raniącego, próchniczo zmie­nionego zęba; dokuczliwość objawów. Urazowe zapalenie dziąseł (gingivitis traumatica). Cechy. Rzeczywisty brzeg dziąseł jest nieco zgrubiały, a badaniem przez lupę stwierdza się małe ogniska uszkodzenia nabłonka, zazwyczaj nad korzeniami najbardziej wystających zębów, w pobliżu ich brzegów szyjkowych. Nie dochodzi do obkurczenia brodawek międzyzębowych, niekiedy są one nawet obrzmiałe i obrzęknięte. Brzeg dziąseł jest zmarszczony i zanika tuż przy zębach, ale nieco dalej jesl zgrubiały i nieregularny. Zbyt gwałtowne używanie twardej szczoteczki do zębów; obnażanie i pewna bolesność szyjek zębowych, w których czasem widać wgłębienia na wargowych brzegach szyjek. Nieżytowe zapalenie dziąseł i jamy ustnej (gingivitis et Stomatitis catar-rhalis). Cechy. Błona śluzowa, pokrywająca dziąsła i policzki, staje się obrzmiała, obrzęknięta, o gładkiej, błyszczącej powierzchni, a na powierzchni dziąseł i śluzówki jamy ustnej występują nierzadko małe opryszczkowate ogniska. Przekrwienie dziąseł może być tak znaczne, że chorzy uskarżają się na ich tętnienie. Występowanie w każdym wieku, najczęściej jednak u nie­mowląt, często współistnienie z katarem i nieżytem górnych dróg oddecho­wych; trwałe dolegliwości; uczucie wydłużenia zębów. Przewlekłe zapalenie dziąseł i jamy ustnej (gingivitis et Stomatitis chro- nica). Cechy. Cała błona śluzowa dziąseł i przylegających części policzków jest jaskrawo czerwona i nastrzyknięta. Zmiany dotyczą w równym stopniu wszystkich tkanek dziąseł. Po 4—5 dniach od początku choroby w różnych miejscach pojawiają się powierzchowne owrzodzenia, które mogą szerzyć się na policzki i na brzegi języka. Początek choroby jest podstępny, często z krwawieniem. Występowanie głównie u dorosłych w średnim wieku; znaczne dolegliwości; niedokrwistość; czasem objawy ogólne; przewlekły przebieg. Ograniczone przerostowe zapalenie dziąseł (gingivitis hypertrophica loca­lisata). Cechy. Schorzenie cechuje się przerostem tkanki dziąseł, z uszypuło-waniem lub bez, w bezpośrednim związku z przewlekłym zakażeniem i podraż­nieniem wokół koron, próchniczych zębów, źle dopasowanych protez i ich uchwytów, źle pomyślanych mostków, wystających krawędzi plomb lub in­nych zębopochodnych ognisk drażniących. Występowanie zwykle u dorosłych; okresowe pojawianie się krwi po myciu zębów; okresowe występowanie krwi w ustach; brak bolesności; nieprzyjemny smak w ustach z rana i nieprzyjemna woń od­dechu. Uogólnione przerostowe zapalenie dziąseł (gingivitis chronica generalisata). Cechy. Wolne krawędzie dziąseł są powiększone na brzegach, napięte, łatwo krwawią. Dziąsła mogą być czerwone, błyszczące, niebieskawe i obrzęknięte, potem obrzmiała tkanka staje się bezkrwista, ale jest nadal obrzękła. Po­wierzchnia przerosłego dziąsła jest nieregularna, napięta i guzkowata. Z wy­rostków międzyzębowych tworzą się uszypułowane twory, łatwo krwawiące przy dotknięciu lub w czasie mycia zębów. Przerost ogranicza się do górnych i powierzchownych warstw dziąsła. Rozległość zmian dziąseł jest różna i za­leży od istoty czynnika wywołującego, miejscowego czy uogólnionego. Występowanie u dzieci, czasem u chorych przyjmujących dilantinę z powodu padaczki; współistnienie wystawania ku przodowi szeroko rozstawionych górnych siekaczy; zatkanie nosa; brak wydzieliny; niewielki ból (lub brak go); suchość w ustach; mdląco-cuchnący oddech. Pryszczykowe zapalenie jamy ustnej (stomatitis aphthosa). Cechy. Na bło­nie śluzowej dziąseł, języka lub policzków tworzy się jeden lub częściej kilka małych i nadzwyczaj bolesnych owrzodzeń o uniesionym, czerwonym lub czerwonożółtym dnie, otoczonych strefą jaskrawoczerwoną. Gdy jeden wrzód się goi, może pojawiać się następny. Owrzodzenia poprzedzają małe ogniska opryszczki. Wrzodziejące zapalenie jamy ustnej (stomatitis ulcerosa). Cechy. Proces chorobowy rozpoczyna się na krawędzi dziąseł, które obrzmiewają i ulegają zaczerwienieniu, łatwo krwawią. Tworzą się owrzodzenia, których dno po­kryte jest szarawobiałą, silnie przylegającą błoną. Owrzodzenia rozciągają się wzdłuż brzegów górnych i dolnych dziąseł. Zmiany mogą się zlewać z po­dobnymi owrzodzeniami gardła. Kiła drugorzędowa (syphilis secundaria). Cechy. Na dziąsłach, jak i w in­nych okolicach jamy ustnej, pojawiają się często wykwity. U niemowląt, cierpiących na kiłę wrodzoną, mają one zwykle postać płaskich i szybko wrzodziejących zmian; ich powierzchnia jest biała, nieregularna, jakby gra­werowana; są one otoczone miedzianobrązową obwódką zapalną. U dorosłych owrzodzenia są nieregularnego kształtu, płaskie, przypominające białe nie­regularne ogniska, jakie niekiedy widuje się w jamie ustnej palaczy. Ropotok zębodołowy (choroba Riggsa; ropne zapalenie okołozębowe; pyor­rhoea alveolaris; periodontitis purulenta). Cechy. Z reguły nie dochodzi do samoistnych krwawień, ale gąbczasto zmienione i przekrwione dziąsła broczą krwią przy lekkich urazach, jak np. przy zbyt energicznym myciu zębów. Po wyciśnięciu kieszeni otaczających zakażone zęby uka­zuje się ropny wysięk; zmienione, gąbczaste dziąsła; zbieranie się włókien mięsnych między zębami (często wczesny objaw); gromadzenie się kamienia nazębnego wokół korzeni z następowym rozchwianiem i wreszcie wypadnię­ciem zajętego zęba; opukiwanie zębów (obniżenie zwykłego wysokiego tonu); badanie rentgenowskie. Angina Vincenta (martwicze zapalenie dziąseł; angina Vincenti; gingivitis necrotica). Cechy. W tej chorobie powstają dobrze rozwinięte owrzodzenia, ujawniające się w postaci białej linii martwiczej tkanki wzdłuż krawędzi dziąseł i sięgające różnie daleko ku dołowi; przy każdej próbie usunięcia martwiczej tkanki dochodzi do znacznego i nieraz niemożliwego do opanowa­nia krwawienia. Niekiedy lekkie podwyższenie ciepłoty (38—39° C); cza­sami obłożony język, zaburzenia żołądkowe i ogólnie złe samopoczucie; cuch­nąca woń z ust; może wystąpić ból i wrażliwość na dotyk; czasem sprawa obejmuje również śluzówkę policzka; obrzmienie górnych zespołów głębokich węzłów chłonnych szyi; czasem zajęcie innych okolic jamy ustnej; obecność krętków i pałeczki wrzecionowatej w tkance martwiczej. Gnilec (scorbutus). Cechy. Stopniowo narasta bolesność jamy ustnej i dzią­seł, które mogą być tak obrzmiałe i napięte, że całkowicie przykrywają zęby. Przerost dotyczy wszystkich tkanek dziąsła i może się szerzyć w dół do rowka policzkowego lub ku zespoleniu języka i śluzówki po wewnętrznej stronie wyrostka zębodołowego, ale największe obrzmienie dotyczy pierwszych 6 mm wolnej krawędzi dziąseł. Okostna nie jest początkowo zajęta, ale potem ulega przekrwieniu i uczestniczy w obrzmieniu tkanek dziąsła. Wskutek bardzo znacznego obrzmienia dziąsła są twarde, napięte, łatwo krwawią przy naj­mniejszym urazie i wydają niezwykle nieprzyjemną woń. Obrzmiała i gąb­czasta tkanka wrzodzieje i rozpada się, często tkanki martwicze oddzielają się, obnażając nagie szyjki zębowe. Podstępny początek po kilku miesiącach niedoborowej diety, w której brak czynnika przeciw gnilcowi; ogólne osłabienie, bladość i niedokrwistość, krwotoki z błon śluzowych (jednak bez krwioplucia, krwa­wych wymiotów lub krwiomoczu); petocie i wybroczyny do skóry lub tkanki podskórnej, szczególnie w okolicach wiotkiej skóry (np. w zgięciu łokciowym); głębokie krwotoki; obrzęk okolicy stawów skokowych; wtórna niedokrwistość; nie ma podwyższonej leukocytozy; test dietetyczny (leczenie świeżymi poma­rańczami i cytrynami); występowanie petoci na przedramieniu po założeniu opaski uciskowej na ramię. Gnilec dziecięcy (choroba Barlowa; scorbutus infantilis). Cechy. Zjawia się on zwykle w okresie wyrzynania się zębów; stwierdza się nasilony stan za­palny i purpurowe zabarwienie dziąseł; z uszkodzonej błony śluzowej sączy się krew. W połowie przypadków, w których nie ukazały się jeszcze zęby, występują krwotoki z dziąseł. Zatrucie rtęcią (intoxicatio hydrargyro). Cechy. W ostrym lub piorunującym zapaleniu jamy ustnej dziąsła stają się nastrzyknięte, obrzmiałe i krwawią (po dotknięciu lub nawet samoistnie). Czasem dochodzi do owrzodzenia i od­dzielania strzępów tkanki martwiczej, po którym pozostają krwawiące ob­szary. Odra (morbilli). Cechy. W postaci krwotocznej dochodzi do krwawień z brzegów dziąseł, niekiedy inicjowanych przez lekkie potarcie. Krwa­wienie z dziąseł jest częstym objawem w przebiegu odry u dorosłych, ale w tych przypadkach staranne badanie wykrywa istniejące przedtem przewle­kłe zapalenie dziąseł, które uległo nasileniu pod wpływem swoistej choroby. Płonica (scarlatina). Cechy. Jeśli występuje krwawienie z ust, źródłem jego są zwykle krawędzie dziąseł, w których dochodzi do zmian wrzodziejących i ropnych pod wpływem inwazji paciorkowcowej. Kilak (kiła trzeciorzędowa; gumma; syphilis tertiaria). Cechy. Zmiana ta może się umiejscawiać bądź na dziąśle, bądź w innej okolicy jamy ustnej. Po rozpadzie przedstawia się ona jako głębokie, oddzielające strzępy martwej tkanki, nieregularne owrzodzenie o ostrych brzegach, o pełzającym obrysie, często podminowane. Otaczające tkanki są zgrubiałe i stwardniałe. Zgorzelinowe zapalenie jamy ustnej (rak wodny; Stomatitis gangraenosa; noma). Cechy. Schorzenie polega na szybko szerzącej się zgorzeli rozpoczy­nającej się od dziąseł lub policzków i wiodącej do rozległej martwicy i znisz­czenia tkanek. Rozmiękanie szerzy się, tak że w ciężkich przypadkach do­chodzi do przebicia policzka. Przewlekła białaczka szpikowa (myelosis leucaemica chronica). Cechy. Może wystąpić krwawienie z dziąseł. Krwawiączka (hemophilia). Cechy. Dziąsła i jama ustna ulegają często drob­nym urazom, co czyni z nich miejsce szczególnie częstych krwawień u cier­piących na hemofilię. Mniej częste przyczyny. Ropień okołozębowy; cukrzyca; zimnica; gruźlica; gruźlicze zapalenie dziąseł; plamica krwotoczna; choroba Hodgkina; niedo­krwistość aplastyczna; niedokrwistość pochodzenia śledzionowego; wyniszcze­nie; wielopostaciowy rumień pęcherzowy; promienica; beri-beri; pelagra; sprue; choroba Handa-Schullera-Christiana; choroba Gauchera; brodawczak; niedokrwistość złośliwa; zatrucie fosforem, arsenem, ołowiem; opryszczkowate zapalenie skóry; pęcherzyca; nadziąślak; szpiczak; nabłoniak; agranulocytoza; półpasiec; zespół Stevensa-Johnsona; histoplazmoza; uczulenie lekowe; uczu­lenie kontaktowe; nieswoiste błoniaste zapalenie jamy ustnej; uszkodzenie energią promienistą (naświetlanie całego ciała); mąkroglobulinemia.