W wielu chorobach badanie fizjonomii chorego często daje podstawę do ustalenia rozpoznania. Dyspnoe. Cechy. Usta są otwarte, wargi i język suche, skrzydełka nosa roz­szerzają się przy każdym wdechu, twarz niebieskoblada lub sinawa. Status typhosus. Cechy. Na szczycie gorączki wyraz twarzy jest tępy i apa­tyczny, policzki są zarumienione, oczy błyszczące, język suchy, zęby pokryte brązowym, cuchnącym nalotem, a wargi drżą. Zagrażająca śmierć. Cechy. Facies hippocratica; ,,ostry nos", zapadnięte oczy, zapadnięte skronie, uszy zimne, przykurczone, a płatki ich wywinięte; skóra czoła staje się szorstka, napięta i sucha; cala twarz przybiera barwę brązową, czarną, sinawą lub ołowiu. Vegetationes adenoidales. Cechy. Wyraz twarzy jest otępiały lub nawet głupawy, nozdrza ściśnięte, usta szeroko otwarte, wargi grube i suche, po­wieki opadnięte. Głośne oddychanie podczas dnia; chrapliwy oddech w cią­gu nocy; bezdźwięczny głos; upośledzony słuch; wrażliwość na zimno; opóź­niony rozwój; zniekształcenie klatki piersiowej; badanie palpacyjne lub wzier­nikowanie nosogardzieli. Glomerulonephritis acuta. Cechy. Stwierdza się bladą, obrzmiałą twarz z torbowatym obrzmieniem pod oczami. Glomerulonephritis chronica. Cechy. Twarz jest bez wyrazu, obrzmiała, barwy kitu. Lues congenita (lues hereditaria). Cechy. W późnym stadium choroby (po 10 lub 12 r. życia), wyróżnia się twarz. Czoło jakby wysunięte, często z gu­zami czołowymi, nasada nosa zapadnięta (nos siodełkowaty), prążkowate blizny rozchodzące się promieniście od warg (rhagades); zęby Hutchinsona, często zmętnienie rogówki i ziemista cera. Twarz bywa pomarszczona, o star­czym wyglądzie. W wywiadzie — zakażenie matki kiłą; szablowate pisz­czele; głuchota; niebolesne, symetryczne, wysiękowe zapalenie stawów, zwy­kłe stawów kolanowych; niekiedy wyczuwa się obmacywaniem wątrobę i śle­dzionę; czasem upośledzenie umysłowe; bywa infantylizm fizyczny; dacty-litis; dodatnie odczyny serologiczne. Pneumonia lobaris. Cechy. Twarz jest zarumieniona, jeden policzek ciem­niejszy, a skrzydełka nosa rozszerzają się przy każdym oddechu. Oddychanie jest przyspieszone z chrząkaniem wydechowym; na wargach lub nosie wystę­puje opryszczka; oczy są błyszczące; źrenice często nierówne; wyraz twarzy niespokojny. Początek gwałtowny z dreszczami i gorączką; ból w klatce piersiowej; krótki, suchy, bolesny kaszel; przyspieszenie oddychania; później plwocina podbarwiona krwią, spoista; zaburzenie stosunku tętna do oddechu; badanie fizyczne wskazuje na nacieczenie płatowe płuca; leukocytoza; bada­nie radiologiczne. Peritonitis acuta. Cechy. Twarz wyraża krańcowy niepokój. Podniesiona górna warga nie przykrywa zębów, a zachowanie chorego sugeruje niezwykle silny ból i zaniepokojenie. Sztywność; silny ból brzucha; habitus (pacjent leży na plecach z udami podciągniętymi ku górze i ramionami wzniesionymi); oddy­chanie powierzchowne; napięcie i tkliwość brzucha; bębnica; tętno przyspie­szone, małe i twarde; gorączka; wymioty; leukocytoza. Morbus Graves-Basedowi. Cechy. W twarzy uwydatniają się szeroko otwarte oczy. Gałki oczne są wysunięte ku przodowi, retrakcja powiek powoduje uwi­docznienie twardówki poniżej i powyżej rogówki. Mruganie jest rzadsze niż u zdrowych; występuje wyraźne drżenie powiek. Obraz ten jest charakte­rystycznym dla stanu pobudzenia. Początek choroby podostry; występuje zwykle u kobiet; powiększenie gruczołu tarczowego; przyspieszenie akcji serca i zabu­rzenia krążenia; wytrzeszcz; drżenie; nerwowość; nieznoszenie ciepła; pocenie się; osłabienie mięśni; wyniszczenie; bywają przełomy toksyczne; wzmożenie podstawowej przemiany materii; zwiększenie ilości jodu związanego przez białko; zwiększone wychwytywanie jodu radioaktywnego. Tuberculosis pulmonum chronica (phthisis). Cechy. W zaawansowanych przypadkach wyrazu twarzy nie można pomylić. Szeroko otwarte oczy o wzru­szającym wyrazie z białymi twardówkami, wyniszczona twarz, ogólna bladość z czerwonymi plamami w okolicy kości policzkowych, rozszerzone skrzydełka nosa i dyszący oddech sprawiają wrażenie zbiega. Cirrhosis hepatis periportalis. Cechy. W późnym okresie choroby wyraz twarzy jest niedwuznaczny. Pacjent ma szczupłą twarz, oczy są zapadnięte, spojówki załzawione, nos i policzki wykazują istnienie rozszerzonych żyłek, a cera jest ziemista lub żółtaczkowa. Tetanus. Cechy. Tak zwany śmiech sardoniczny (risus sardonicus) stanowi charakterystyczny wyraz twarzy. Lepra. Cechy. W toku choroby twarz staje się wykrzywiona i przybiera wygląd twarzy lwiej (facies leontina) w wyniku zgrubienia rysów skóry. Wy­raz twarzy jest ponury. Guzki; obszary znieczulenia; owrzodzenia; badanie histo­logiczne. Neurosis. Cechy. Wyraz twarzy sprawia wrażenie złości i rozdrażnienia. Giówne objawy. Łatwe męczenie się; ból głowy; ból grzbietu; bezsenność; rozdrażnienie. Hysteria. Cechy. Głupi i pusty, lecz bardzo uprzejmy uśmiech może witać wejście lekarza do chorego lub towarzyszy odpowiedzi na każde zadane pyta­nie. Z drugiej strony jednak występuje szczególnie silne krzywienie się w odpowiedzi na każdą uwagę dotyczącą skarg chorego, a twarz rozjaśnia się i wygładza, kiedy przedmiot rozmowy zostanie zmieniony. W śpiączce histe­rycznej twarz jest nieruchoma, ale z naturalnym zabarwieniem i uporczywym drżeniem górnej powieki przy każdym usiłowaniu jej podniesienia. Występowanie u kobiet; chorobowe objawy motoryczne, czuciowe i psychiczne, jak porażenie bez zaników mięśni; charakterystyczne napady drgawkowe; znieczulenie i przeczulica; osobliwe porażenia czuciowe; sugestywność ; emocjonalność. Idiotismus; imbecilitas. Cechy. Twarz jest tępa, bez wyrazu, mało inteli­gentna, ptasia. Cofnięte czoło i podbródek; niski wzrost; niedorozwój lub zaburzenia umysłowe (w idiotyzmie — rozwój umysłowy dziecka 3-letniego, w imbecyłizmie — 7-letniego). Schizophrenia (dementia praecox). Cechy. W postaci katatonicznej twarz jest bez wyrazu, oczy zamknięte, cały obraz chorego przedstawia głębokie zatopienie się w myślach. W postaci hebefrenicznej występuje głupawy i bez znaczenia szyderczy uśmiech połączony z poruszaniem wargami. Oderwanie od rzeczywistości; odosobnienie; omamy i halu­cynacje; negatywizm; dziwaczne grymasy, wykrzywianie, ruchy nawykowe; upośledzenie stanu emocjonalnego lub umysłowego. Dementia senilis. Cechy. Twarz jest pomarszczona i nieelastyczna, z bra­kiem wyrazu. Podeszły wiek; stopniowa utrata pamięci, zwłaszcza ostat­nich wydarzeń; okresowe pobudzenia; zmieszanie; upośledzenie emocjonalne i umysłowe; upośledzenie stanu fizycznego. Psychosis maniaco-depressiva. Cechy. Wyraz twarzy w okresie maniakal­nym jest napastliwy, ożywiony, zabarwienie nasilone, podczas gdy w stanie depresji twarz wyraża często niepokój. Naprzemienne okresy pobudzenia i depresji emocjonalnej; aktywność psychoruchowa; gonitwa myśli; skłonność do roztargnienia w fazie maniakalnej; depresja w fazie depresyjnej. Paralysis progressiva. Cechy. Twarz wykazuje szczególną nieruchomość, a przy mówieniu zaznacza się drżenie warg i mięśni twarzy. W wywiadzie kiła; zmiana usposobienia; egzaltacja; drże­nia; objaw źreniczny Argyll Robertsona; wady wymowy; zmienione odruchy; drgawki padaczkowe; badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (zwiększenie ilości globulin, zwiększenie liczby limfocytów, krzywa paralityczna w reakcji ze złotem koloidowym, dodatnie odczyny serologiczne). Paralysis agitans (choroba Parkinsona, drżączka porażenna). Cechy. Twarz jest stężała, jakby była sztywna; występuje twarz maskowata. Powieki w re-trakcji, a gałki oczne niespokojne. Wiek średni; uogólniona sztywność; postępujące osłabie­nie; charakterystyczne drżenie rąk naśladujące „kręcenie pigułek"; potrząsa­nie głową; bezwiedne przyspieszanie chodu ku przodowi. Syndroma Parkinsoni in encephalitide epidemica. Cechy. Twarz jest masko­wata jak w drżączce porażennej. W wywiadzie — przebycie zakaźnego zapalenia mózgu; występowanie u młodych osobników; uogólnione usztywnienie; wzmożenie odruchów; zgięta postawa; powolność działania; bywa drżenie. Crelinismus. Cechy. Głowa jest w przeciwieństwie do tułowia względnie duża. Twarz jest szeroka, wargi i powieki grube, nos szeroki i płaski, duże i grube uszy. Usta są zwykle otwarte i bez wyrazu, język stale mniej lub wię­cej wysunięty, a broda słabo rozwinięta. Do 6 lub 7 mies. życia nie stwierdza się cech charaktery­stycznych; prognacja; duży język; krótki tułów; płaska klatka piersiowa; wzdęty brzuch; szczupłe owłosienie; niedorozwój płciowy; powolna przemiana materii; upośledzenie umysłowe; opóźnione wyrzynanie się uzębienia; brak gruczołu tarczowego lub jest on powiększony; niska zawartość jodu związa­nego z białkiem. Myxoedema. Cechy. Rysy są szorstkie i grube, wargi zgrubiałe, nozdrza szerokie i grube, a usta powiększone. Na policzkach czerwone plamy. Twarz ma wygląd księżyca w pełni i jest bez wyrazu; uwłosienie głowy i brwi skąpe, włosy są szorstkie i suche. Powstaje twarde, nieelastyczne obrzmienie skóry, nie wgłębiające się przy ucisku; zwolnienie procesów myślowych i ruchu; brak tolerancji na zimno; znużenie mięśniowe; suche włosy; bladość, charaktery­styczne odruchy ścięgniste; obniżenie podstawowej przemiany materii; mało jodu związanego z białkiem. Acromegalia. Cechy. Łuki brwiowe wystają i są łukowato zarysowane; wy­rostki: sutkowaty, jarzmowy i nosowy są nadmiernie rozrośnięte, a dolna szczęka znacznie powiększona. Czoło jest zmarszczone i cofnięte; język duży, pokryty bruzdami i pokarbowany; zęby dolnej szczęki wystają i są szeroko rozstawione. Występuje stopniowe powiększenie kości twarzy, rąk i stóp, ze zgrubieniem tkanek miękkich; skroniowe niedowidzenie połowicze; zdarza się zanik nerwu wzrokowego ze wzrastającą ślepotą; wielomocz; cukromocz; badanie radiologiczne siodełka tureckiego. Hydrocephalus (wodogłowie wrodzone). Cechy. Rozpoznanie ustala się na podstawie oglądania. Głowa jest duża i kulista, a twarz względnie mała. Gałki oczne lekko wysunięte do przodu i zwrócone ku dołowi, pozostawiając w gór­nej części nieco widocznej twardówki. W wywiadzie — stopniowe powiększanie się głowy w 2' lub 3 mies. po urodzeniu; senność; letarg; ostre krzyki („cri hydrocephalique"); ból głowy,- skłonność do kurczów; źrenice zwężone, o słabej reakcji; zaburze­nia słuchu; widoczne żyły w skórze czaszki; trudność w podnoszeniu powiek; mniej zaznaczone objawy, jeżeli powiększanie się jest stopniowe. Mongolismus. Cechy. Występuje krótkogłowie; szczeliny powiekowe usta­wione są skośnie rozszerzając się ku wewnątrz i ku dołowi; nos spłaszczony; uszy duże, dzbanuszkowate, wargi popękane i rozchylone, ukazują duży, zwiotczały, popękany i wysunięty język; czoło jest obniżone; włosy na gło­wie są skąpe, pokręcone i mysiego koloru; cera rumiana, marmurkowata. Cechy mongołowate zwracają uwagę od urodzenia; szpary powiekowe ustawione skośnie ku górze i na zewnątrz; zez; marmurkowata cera; duży język, pokryty grubymi brodawkami, często wysuwany i chowany; wyczuwalny gruczoł tarczowy; opóźnienie zamykania się ciemiączek; opóź­nione dojrzewanie; opóźnione wyrzynanie się uzębienia; duże ręce i stopy z wygiętym małym palcem; umysłowość 4-letniego dziecka. Tabes dorsalis (wiąd rdzenia). Cechy. W wielu przypadkach występuje nie­znaczne opadanie górnej powieki z pewnym pomarszczeniem czoła, co nadaje twarzy smutny wygląd. Jeśli ma miejsce zwężenie źrenic, nadaije to oczom stalowy wygląd. W wywiadzie — kiła (6 do 15 lat przedtem); strzelające bóle; brak odruchów kolanowych; objaw Argyll Robertsona; objaw Romberga; później chód ataktyczny; zaburzenia czucia; zmiany troficzne; hipotonia; prze­łomy trzewne; utrudnienie oddawania moczu; zanik nerwu wzrokowego; po­drażnienie oczu; dodatni odczyn serologiczny; badanie płynu mózgowo-rdze-niowego (dodatni odczyn serologiczny, zwiększenie ilości globulin, limfocy-toza, w reakcji ze złotem koloidalnym krzywa tabetyczna). Paralysis nervi facialis (paralysis nervi facialis rheumatica Belli). Sclerosis multiplex (sclerosis insularis; sclerosis disseminata; stwardnienie rozsiane). Cechy. Twarz jest bez wyrazu, ale może być zmieniona przez uśmiech wywołany pospolitymi okolicznościami. Początek pomiędzy 15 a 30 r. życia; wyraźne okresy re­misji; poprzeczne porażenie spastyczne; wzmożenie głębokich odruchów łącz­nie z objawem Babińskiego; brak odruchów brzusznych; przejściowe niedo­widzenie lub widzenie podwójne; zaburzenia czynności Zwieraczy; uczucie drętwienia i mrowienia; emocjonalność; drżenie zamiarowe; oczopląs; mowa skandowana; zanik nerwu wzrokowego i zblednięcie skroniowej połowy tar­czy nerwu wzrokowego (oftalmoskopia). Paralysis bulbaris (paralysis glossolabiolaryngea). Cechy. Twarz jest bez wyrazu, usta wydają się szerokie, wargi opadają i wycieka ślina. Stopniowy rozwój; utrudnienie żucia i połykania; niewy­raźna artykulacja; niezdolność do wypuklenia policzków językiem; niezdol­ność wydymania warg jak przy dmuchaniu lub gwizdaniu; zarzucanie pokarmu do nozdrzy. Paralysis pseudobulbaris. Cechy. Twarz jest nieruchoma, o głupim wyrazie, z ustami stale otwartymi. W wywiadzie — porażenie połowicze, początkowo jedno­stronne, później obustronne; zaburzenia tonacji i połykania; porażenia i za­niki mięśni policzków, warg i języka, podniebienia i żwaczy; napady podobne do udaru mózgowego; zapalenie nerwu wzrokowego; napady śmiechu lub krzyku; zaburzenia psychiczne. Sclerosis lateralis amyotrophica. Cechy. Porażenie opuszkowe nierzadko występuje w późnych okresach, powodując charakterystyczny dla tego scho­rzenia wyraz twarzy. Występowanie u dorosłych; skryty początek; wyniszczenie i osłabienie górnych kończyn, zaczynające się w drob­nych mięśniach ręki; stan spastyczny dolnych kończyn i osłabienie bez wynisz­czenia; wzmożone odruchy głębokie (odruch żuchwowy, odruch ze ścięgna Achillesa, odruch Babińskiego); zmniejszenie pobudliwości elektrycznej. Myasthenia gravis. Cechy. Występują tu dwa typy twarzy: jedna, w której pacjent utrzymuje otwarte oczy, a żuchwa z wyczerpania ma skłonność do opadania na klatkę piersiową; drugą postać cechuje charakterystyczny uśmiech, który można określić jako jednostronny uśmiech szyderczy. Normalny, powtarzający się ruch mięśni prowadzi do szybkiego osłabienia i niedowładów; obustronne opadnięcie powiek; zez i podwójne widzenie; bywają grubofaliste ruchy podobne do oczopląsu; otwarte usta; ślinienie się; upośledzenie żucia; bywa mowa nosowa i zwra­canie pokarmu; czasem duszność; miasteniczna reakcja mięśni (szybka utrata reakcji na pobudzenie faradyczne); skłonność do remisji. Atrophia musculorum iacioscapulohumeralis (typus Landouzy-Dejerine). Cechy. Mięśnie twarzy wyniszczone, wargi zgrubiałe, osłabienie. Warg nie można mocno zewrzeć, tak że szerokie usta i wyniszczona twarz mają szcze­gólny wyraz znany jako „gęba tapira". Pacjent śmieje się wyprostowanymi wargami — rire en travers. Często choroba dziedziczna; początek w niemowlęctwie, z osłabieniem i wyniszczeniem mięśni twarzy; niemożność zamykania oczu, dmuchania lub gwizdania; później zajęcie mięśni barków i górnych kończyn, a niekiedy również tułowia, ud i miednicy. Osteitis deformans (choroba Pageta). Cechy. Kiedy dochodzi do powiększe­nia czaszki, twarz i broda wydają się względnie małe; twarz jest trójkątna z podstawą trójkąta u góry. Pacjent trzyma głowę do przodu, z podniesioną brodą. Początek choroby w średnim wieku; powstają wygięcia i wypuklenia kości długich, prowadzące do ich skrócenia; stopniowe garbie­nie się z okrągłymi ramionami; klatka piersiowa zapadnięta w kierunku mied­nicy; obwisły brzuch; powolny, niezgrabny chód; czasem bóle; badanie radio­logiczne (postrzępiony zarys i zgrubienie kości czaszki; zmiany w zakresie innych kości, a zwłaszcza kości długich i miednicy). Sclerodermia. Cechy. Kiedy ta sprawa chorobowa obejmie twarz, powstaje brak mimiki; rysy twarzy są jakby odlane z żelaza. Zgrubienie skóry (rozlane lub ograniczone), które szerzy się na tkanki leżące pod skórą; kiedy choroba obejmuje kończyny, sztyw­ność ich może sugerować gościec; zmiany zabarwienia powłok; powierzchnia skóry jest sucha i gładka. Degeneratio lenticularis progressiva (choroba Wilsona). Cechy. Charakte­rystyczne rysy twarzy powstają późno. Twarz sprawia wrażenie stałego pobu­dzenia, a każdy wysiłek przy rozmowie prowadzi do powstania wyrazu prze­sadnej radości, który utrzymuje się przez długi czas. Początek choroby w młodości; drżenia; osłabienie mięś­niowe; napadowe kurcze; stan spastyczny; przykurcze; zaburzenia emo­cjonalne i umysłowe; utrudnienie artykulacji i połykania; marskość wątroby,-przebieg postępujący z wyniszczeniem. Łeontiasis ossea. Cechy. Twarz o wyglądzie lwiej. Rozlany przerost kości czaszki; hyperostosis; objawy newralgiczne wskutek ucisku. Progeria. Cechy. Twarz chorego ma wygląd starczy, z łysą głową łub po­krytą rzadkimi, szarymi włosami. Brak płatka usznego, wydatne chrząstki nosowe. Występowanie u dzieci; upośledzenie rozwoju; przedwczes­ne zmiany wsteczne; sucha skóra; postawa starcza; ogólna zgrzybiałość; stwardnienie naczyń; wczesna śmierć. Mniej częste przyczyny. Morbus Mikuliczi; syringomyelia (kiedy rozwija się porażenie opuszkowe); poliomyelitis acuta (z porażeniem opuszkowym); atrophia musculorum progressiva (z porażeniem opuszkowym); chloroma; chorea; gargoylismus; achondroplasia (szeroka głowa, płaski nos, progna-tyzm); infantilismus hypophyseoprivus; syndroma Cushingi (twarz o wyglą­dzie księżyca w pełni); virilismus (rodzinny, występujący przy przekwitaniu; leczenie androgenami; guz nadnerczy, jajników lub przysadki mózgowej); rachitis; Vitium cordis mitrale decompensatum (zalękniony wyraz twarzy, nalana sinawa cera); choroby jajników (bolesny wyraz twarzy); infantilismus intestinalis (twarz infantylna); zatrucie manganem (twarz maskowata).