Morbus rheumaticus (choroba gośćcowa). Cechy. Głównym objawem są dolegliwości wielostawowe, które mogą zmieniać się od nieokreślonych bliżej dolegliwości w zakresie kończyn do dotkliwych bólów skojarzonych z ostry­mi objawami zapalnymi i obrzmieniem okolicy stawów. Przedmiotowe objawy zapalne są czasem niewielkie lub brak ich zupełnie, a dolegliwości uważa się za „bóle wzrostowe". Jeśli zajęcie stawów jest wydatne, skóra w okolicy zajętych stawów wykazuje miejscowe zaczerwienienie i ucieplenie, tkliwe stawy są obrzmiałe, niekiedy występuje niewielki wysięk w obrębie stawów, a zajęcie stawów ma charakter przelotny. Duże stawy kończyn są zajęte naj­częściej, ale nie ma miejsca nie wciągniętego w toczący się proces choro­bowy. Jest to jedyna choroba stawów, w której salicylany znoszą ból całko­wicie lub w znacznym stopniu. Zwykle ostry, ale niekiedy podstępny początek, często po­przedzany objawami zakażenia paciorkowcowego (na jeden do czterech tygo­dni wcześniej); gorączka (wysoka i utrzymująca się w przypadkach ostrych, umiarkowana lub niska w innych przypadkach); zlewne kwaśne poty; tętno przyspieszone, miękkie (100—120/min.); niekiedy ból gardła; często krwawie­nie z nosa; obfite potówki; kolejne zajmowanie stawów (kolanowe, skokowe, barkowe, nadgarstkowe, łokciowe, biodrowe, ręki, stopy) ze skłonnością do cofania się w obrębie jednego stawu i nawracania w innym; skłonność do zajmowania serca (myocarditis, pericarditis, rozszerzenie serca, tony serca przygłuszone, niewyraźne, objawy nadciśnienia płucnego, rytm cwałowy, szmery); niekiedy pneumonitis; czasem bóle w zakresie jamy brzusznej; nie­kiedy objawy ze strony skóry (erythema marginatum; erythema nodosum; noduli rheumatici subcutanei); bywa pląsawica; leukocytoza; niedokrwistość; zwiększone miano antystreptolizyn „O" (w 85°/o przypadków); przyspieszenie odczynu opadania krwinek czerwonych. Arthritis deformans (gościec pierwotnie przewlekły; arthritis atrophicans; arthritis nonspecifica infectiosa; arthritis proliferativa). Cechy. Zajęcie stawów dotyczy w końcu wielu stawów, wiele z nich ulega zajęciu w tym samym czasie i często symetrycznie (palce rąk, stopy, kolana, nadgarstki, stawy sko­kowe, biodrowe, łokciowe, barkowe, żuchwy). Mniej często ulega zajęciu kręgosłup. Początkowo w przypadkach stopniowego rozpoczynania się cho­roby zmiany mogą dotyczyć pojedynczego stawu przez okres tygodni, a nawet miesięcy, zanim inne stawy zostaną wciągnięte w proces chorobowy. Podczas zaostrzenia okolica stawowa jest obrzmiała, czasem zaczerwieniona oraz tkli­wa. Niekiedy występuje bolesność w okresie spoczynku, a poruszanie się powoduje przeszywające bóle; ból jest zwykle bardziej nasilony nocą i w okresie wilgotnej pogody. Występowanie głównie u młodych osób dorosłych (zwykle poniżej 40 lat życia), częściej u kobiet niż u mężczyzn (2:1); zwykle stopnio­wy początek, niekiedy ostry; przebieg przewlekły z zaostrzeniami; zaostrzenia z umiarkowaną gorączką; obrzmienia tkanek okołostawowych z niewielką ilością płynu w stawie; zaniki mięśniowe; skłonność do postępowania, wio­dącego w końcu do włóknistych lub nawet kostnych zesztywnień i następo­wych zniekształceń; skóra kończyn gładka, ze zmianami zanikowymi, poły­skująca; splenomegalia (w 5—10% przypadków); guzki podskórne (w 15% przypadków); niekiedy zapalenie tęczówki lub choroba Sjógrena; niedokrwi­stość; leu'kocytoza (umiarkowana); przyspieszenie odczynu opadania krwinek czerwonych; lateksowy test kłaczkowania (dodatni w około 70% przypad­ków); zmiany w obrazie radiologicznym (zanikowe zmiany stawów). Osteoarthritis (arthritis hypertrophica; arthritis degenerativa; arthritis seni­lis). Cechy. Najczęściej ulegają zajęciu stawy dźwigające ciężar (kręgów lędźwiowych, kolanowe, biodrowe, dolnych kręgów szyjnych oraz biodrowo-krzyżowe) oraz palców (guzki Heberdena). Wielkość bólu jest bardzo zmienna, ale zwykle jest to ćmiący, stały łagodny ból. Nasila się on przy ruchach oraz przy obniżeniu się ciśnienia atmosferycznego, a ustępuje pod wpływem wypoczynku, ciepła i salicylanów. Przy wypoczynku pojawia się uczucie zesztywnienia, które ma skłonność do ustępowania przy ruchach. Występowanie głównie po 40 roku życia, częściej u męż­czyzn niż u kobiet; skłonność do otyłości; zachowanie ogólnego dobrego stanu zdrowia; uczucie trzeszczenia i skrzypienia przy ruchach w stawach; brak zesztywnień; ograniczenie ruchomości; powiększenie stawów; niekiedy wy­sięki stawowe; brak przykurczów lub zaników mięśniowych; nieobecność go­rączki; normalny odczyn opadania krwinek czerwonych; normalna liczba krwinek czerwonych oraz aglutynacja z paciorkowcem hemolitycznym; bada­nie radiologiczne (zmiany przerostowe stawów). Arthritis infectiosa in decursu morborum infectiosoruin (polyarthritis secunda­ria). Cechy. Ból w kilku stawach może występować w przebiegu niektórych chorób zakaźnych, a zwłaszcza brucelozy, płonicy, zapalenia mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, duru brzusznego, czerwonki, zapalenia płuc, a rza­dziej grypy, nosacizny, ospy, odry, ziarniniaka wenerycznego i błonicy. Arthri­tis infectiosa nie jest zwykle ciężką chorobą, rzadko przebiega z ropieniem i szybko cofa się. Istnieją pewne podobieństwa kliniczne do choroby gość­cowej, poza tytm że zajęcie stawów jest równoczesne, a nie sukcesywne, a objawy są pod każdym względem łagodniejsze. Obecność pierwotnej choroby zakaźnej. Arthritis gonorrhoica (rzeżączkowe zapalenie stawów). Cechy. Pojawia sio zapalenie wielostawowe, najczęściej obejmujące stawy kolanowe, nadgarst­kowe oraz skokowe. Okolica zajętych stawów jest gorąca, obrzmiała, zaczer­wieniona, tkliwa; torebka stawowa jest rozciągnięta dużą ilością płynu. Tkanki okołostawowe wykazują rozlane miękkie obrzmienie. Chorobie często towarzyszy zapalenie pochewek ścięgnistych, zwłaszcza wokół stawów skoko­wych i nadgarstkowych. Ból jest znaczny. Po kilku dniach podmiotowe i przedmiotowe objawy zapalne stawu cofają się, ale nierzadko utrzymują się w jednym stawie. W wywiadzie — świeżo przebyta lub istniejąca rzeżączka (zwykle w ciągu trzech tygodni od zakażenia rzeżączkowego); umiarkowana gorączka; nacieczenie okołostawowe; zajęcie nietypowych stawów; bezuży-teczność salicylanów; test wiązania dopełniacza; aspiracja zawartości stawów i posiew (dwoinki Neissera); częste zejście w zesztywnienie (zwykle ze zwłók­nieniem); w obrazie radiologicznym zmiany stawowe. Arthritis suppurativa (arthritis séptica; arthritis pyogenes). Cechy. Wystę­puje tu duży ból i tkliwość. W septycznym zapaleniu stawów bywa zajętych kilka stawów, ale najczęściej tylko jeden. W wywiadzie obecność sąsiadującego zakażenia lub ogni­ska infekcji, np. w zębach, gruczole krokowym, skórze, zatokach, nosie, uszach itd.; ucieplenie, obrzmienie i chełbotanie; obrzęk i żywe zaczerwienie­nie; powiększenie części nasadowych kości; ropienie i nacieczenie; gorączka trawiąca; leukocytoza i poty; później zesztywnienie; aspiracja; badanie radio­logiczne. Arthritis úrica (dna; podagra; diathesis úrica). Cechy. Chociaż paluch stopy ulega zajęciu w sposób najbardziej charakterystyczny, zwłaszcza przy pierw­szym napadzie, choroba często rozwija się w stawach lub w stawie kolano­wym, skokowym lub innym, niekiedy długo oszczędzając paluch stopy. Póź­niejszy napad, względnie nawet pierwszy, może tyczyć wielu stawów ze skłonnością do wędrowania. Niekiedy zajęciu ulegają nawet stawy stepu, ręki, łokciowe lub inne, ale praktycznie nigdy stawy kręgosłupa. W czasie ostrego napadu występuje przeszywający ból z obrzmieniem, zaczerwienie­niem, uciepleniem i lśniącą skórą. Występowanie niemal wyłącznie u mężczyzn po 40 roku życia; często w wywiadzie rodzinnym ąkaza moczanowa; latami przypadkowe krótkie napady ostrego dnawego zapalenia stawów z całkowitymi remisjami, po których następuje przewlekłe dnawe zapalenie stawów z niewielkim bólem, ale z występowaniem guzków dnawych (tophi) i szczątkowymi zmia­nami stawowymi; niekiedy kolka nerkowa i krwiomocz (kamienie mocza­nowe); czasem glomerulonephritis chronica i nephritis interstitialis; gorączka i poty podczas ostrego napadu; wysoka zawartość kwasu moczowego w krwi w czasie ostrego napadu i w okresie przewlekłym; dodatni wpływ leczniczy kolchicyny; badanie radiologiczne (wysztancowane pola i ewentualnie zwy-radniające zmiany stawowe). Purpura haemoirhagica (plamica krwotoczna). Cechy. Przypadki z wybit­nymi objawami ze strony stawów często nazywa się chorobą Schónleina lub plamicą gośćcową (purpura rheumatica). Bóle stawowe występują rzadko w purpura simplex, ale mogą pojawiać się w przypadkach plamicy Henocha. Mniej częste przyczyny. Arthritis chronica infantum (morbus Stilli); spondy­losis deformans; arthritis pneumococcica (zwykle, ale nie zawsze, zajmuje jeden staw, mianowicie kolanowy; rzadko występuje u dorosłych); rachitis (ból i tkliwość nasad rzadko); morbus compressionis (choroba kesonowa); pyaemia; haemophilia (ból przy ruchach oraz tkliwość); neurofibromatosis multiplex; paralysis infantum; myxoedema; scorbutus (tkliwość i obrzmienie sąsiedztwa stawów); złośliwe choroby stawów; myelitis acuta; psoriasis; mor­bus postsericus; hydrarthrosis intermittens (genuum); syndroma Felty (arthritis, anaemia, splenomegalia); drepanocytosis (niedokrwistość sierpowatokrwinko-wa); lupus erythematosus disseminatus; tularemia; polyarteriitis nodosa; lymphogranuloma inguinale; sepsis puerperalis; septicaemia; endocarditis sép­tica subacuta; lues (secundaria); coccidioidomycosis, actinomycosis, histoplas­mosis („gościec pustynny"); osteoporosis; rheumatismus recurrens (zwykle jeden staw); syndroma Reiteri (urethritis, coniunctivitis, arthritis); hepatitis infectiosa; arthritis ochronotica; rheumatismus psychogenes; leptospirosis; enteritis regionalis; nadwrażliwość albo zatrucie apresoliną, rtęcią, ołowiem, dekstranem, pochodnymi arsenu, PAS'em, penicyliną itd.; febris recurrens; sodoku; toxoplasmosis; amoebiasis; zakażenie pałeczką okrężnicy; morbus Raynaud; morbus Whipple.