Ulcus duodeni (wrzód dwunastnicy). Cechy. Ból w nadbrzuszu pojawia się późno w okresie trawienia, w jedną do trzech godzin po jedzeniu oraz nocą. Często ból ten jest właściwie uczuciem dojmującego głodu. Znosi go posiłek, płyn, środki lecznicze przeciw nadikwaśności, wymioty, odessanie treści żo­łądkowej oraz wystąpienie ciężkiego krwotoku żołądkowego; ból nie ustę­puje po odbijaniu bądź wypróżnieniu czy oddaniu gazów. Ból sadowi się w prawej okolicy nadbrzusza, nieco poniżej wierzchołka wyrostka mieczyko-watego mostka i nad pępkiem, promieniując raczej w prawo od linii środko­wej ciała przedniej niż w lewo, a rzadko do trzonu mostka. Długie okresy remisji; niekiedy stolce smołowate lub krew utajona w kale; niestrawność; nadkwaśność i nadmierna perystaltyka żołądka; czasem nadmierne napięcie prawego mięśnia prostego brzucha i tkliwość w okolicy pępka oraz na prawo od pępka; niewielka utrata wagi ciała; nie­kiedy niedokrwistość; badanie radiologiczne (nisza wrzodowa lub zniekształce­nie opuszki dwunastnicy). Ulcus ventriculi (wrzód żołądka). Cechy. Natychmiast po jedzeniu pojawia się tuż poniżej wyrostka mieczykowatego mostka drążący ból świdrujący. Ból dotyczy ograniczonej przestrzeni, wykazuje zmienne nasilenie i utrzymuje się, dopóki pokarm przebywa w żołądku; przejście treści przez odźwiemik względnie wymioty przynoszą ulgę. Większość chorych, którzy cierpią na wrzód żołądka ze skłonnością do perforacji, umiejscawia ból w lewym gór­nym kwadrancie brzucha w okolicy brzegu żebrowego. W przewlekłych wrzo­dach ból może sadowić się nieco niżej w nadbrzuszu lub być bardziej rozlany. Niekiedy ból bywa palący lub o charakterze uczucia ciężaru, czasem spotyka się gwałtowne napady bólowe. Przy ucisku ból nasila się nieznacznie. Rzadko ból pojawia się w nocy lub na czczo. Przyjęcie posiłku względnie alkalii zawsze przynosi ulgę. W nadbrzuszu stwierdza się ostro odgraniczone pole bolesne. Okres bezbólowy może trWać przez tydzień, po czym pojawiają się bóle, jednak nie obserwuje się tego tak powszechnie jak we wrzodzie dwu­nastnicy. Czynniki, pozwalające na odróżnienie wrzodu żołądka od wrzodu dwunastnicy, są tak niepewne, że w indywidualnym przypadku kliniczne od­różnienie umiejscowienia wrzodu rzadko znajduje usprawiedliwienie. Wymioty; wymioty krwawe; niedokrwistość; pewien uby­tek wagi ciała; dobry apetyt (występuje jednak lęk przed jedzeniem); zabu­rzenia trawienia; badanie treści żołądkowej (zwykle nadkwaśność); badanie radiologiczne (krater wrzodu ściany żołądka). Carcinoma ventriculi (rak żołądka). Cechy. Wczesnym objawem bywa nie­kiedy ból w okolicy nadbrzusza. Pierwszym objawem może być również ze­spół wskutek niedrożności odźwiernika; przyjęcie pokarmu łagodzi ból w oko­licy nadbrzusza tylko częściowo lub wcale nie, względnie ból nasila się nawet po jedzeniu. Ból, który powstaje w takich warunkach, można usuwać kilka­krotnie w ciągu dnia powodując wymioty; w innym razie ból stopniowo nara­sta, osiągając szczyt wieczorem, i powoli słabnąc w ciągu nocy w miarę stop­niowego opróżniania się żołądka. Niekiedy pacjent zgłasza objawy klasyczne dla wrzodu żołądka z umiarkowanym lub gwałtownym bólem w środkowej części nadbrzusza, przy czym przyjęcie posiłku lub środków zobojętniających przynosi ulgę częściowo lub całkowicie. Czasem w raku wpustu chory żali się na zgagę (p. str. 551) lub na utrudnienie połykania. Niestety, bardziej charak­terystyczne bóle i dolegliwości zbyt często występują dopiero w zaawanso­wanym okresie choroby. Występowanie u osób pod koniec średniego wieku; zabu­rzenia trawienia, brak apetytu (szczególnie w odniesieniu do mięsa); mdłości i wymioty; czasem wymioty krwawe; wychudnienie; niedokrwistość (żółtawy odcień powłok); czasem wyczuwalny guz; niekiedy powiększenie węzłów chłonnych szyi i lewej okolicy pachowej; badanie treści żołądkowej (brak wolnego kwasu solnego, niski poziom kwaśności ogólnej, laseczki Boasa-Opplera, czwórniaki, bakterie, krew, kwasy organiczne); badanie radiologiczne (nieregularny ubytek wypełnienia). UIcus pepticum perforatum (ventriculi seu duodeni; przedziurawienie wrzo­du trawiennego żołądka lub dwunastnicy). Cechy. Wraz z przedziurawieniem pojawia się nagły gwałtowny, stały ból w nadbrzuszu lub rozlany w górnej części jamy brzusznej; wraz z rozwojem zapalenia otrzewnej ból promieniuje na cały brzuch. Jednocześnie występuje deskowate napięcie powłok brzusz­nych oraz tkliwość okolicy nadbrzusza. U chorych w .trakcie leczenia stery­dami nadnerczowymi perforacja może przebiegać bez gwałtownego bólu. W wywiadzie niekiedy uprzednie zaburzenia żołądkowe; nagły początek choroby; wstrząs; tętno często twarde i o powoli narastającym przyspieszeniu; ciepłota ciała, początkowo niższa od normalnej, później na­rasta; okres utajenia trwa kilka godzin, po czym występują objawy rozlanego zapalenia otrzewnej ; badanie radiologiczne (wolne powietrze w ja­mie otrzewnej). Gastritis acuta (ostry nieżyt żołądka). Cechy. W chorobie tej występuje palący ból w środkowej części nadbrzusza ze skłonnością do znacznego nasi­lania się w ciągu kilku minut po jedzeniu; ból nie zawsze ustępuje po przy­jęciu środków zobojętniających; wymioty często przynoszą tylko częściową ulgę. Syndroma post gastreclomiam (zespół po resekcji żołądka; dumping syndro-me). Cechy. Tępy ból w nadbrzuszu oraz mdłości mogą pojawiać się w kilka minut po jedzeniu u chorych, którzy przebyli całkowite lub częściowe wy­cięcie żołądka. Ból zwykle trwa krótko i samoistnie znika. Jeśli ból utrzymuje się dłużej, przemawia to za zespołem pętli doprowadzającej; w czasie bólu treść pokarmowa przedostaje się swobodnie do pętli doprowadzającej, podczas gdy pętla odprowadzająca jest zablokowana. W takich warunkach dolegli­wości ustępują jedynie po wymiotach. Czasem ból w nadbrzuszu może wystę­pować u tych chorych ponownie w dwie lub trzy godziny po jedzeniu (późny zespół po jedzeniu) w połączeniu z wymiotami, drżeniem i osłabieniem. Stan po całkowitym lub częściowym wycięciu żołądka; osłabienie po jedzeniu, poty, drżenie; przestrzeganie diety; badanie radiolo­giczne (zespół pętli doprowadzającej). Gastritis chronica (przewlekły nieżyt żołądka). Cechy. W chorobie tej ból nie stanowi cechy charakterystycznej. Spotyka się tu uczucie dolegliwości lub gniecenia po jedzeniu, które może nasilać się, przekształcając się w praw­dziwy ból. Sensacje bólowe mogą pojawiać się również przy czczym żołądku. Przy ucisku okolicy żołądka stwierdza się ból, zwykle rozlany i niezbyt silny. Infarctus myocardii acutus (ostry zawał serca). Cechy. Ból nierzadko sadowi się dostatecznie nisko, aby określić go jako ból w nadbrzuszu. Może to być właściwie tylko uczucie gniecenia, ale często ból jest ostry. Pancreatitis chronica (przewlekłe zapalenie trzustki). Cechy. Chociaż nie istnieje powszechnie ścisła symptomatologia, niektóre przypadki mogą roz­wijać się raczej ostro, z bólem w nadbrzuszu, mdłościami, wymiotami i żół­taczką. Jednak w odróżnieniu od kolki w kamicy żółciowej ból sadowi się w środkowej części nadbrzusza, szerząc się raczej w lewo niż w prawo i z. tkli­wością w tej samej okolicy. Napady takie mogą pojawiać się seryjnie; w nie­których innych przypadkach ból rozwija się czasem powoli, a pacjent od­czuwa go w nadbrzuszu jako łagodną dolegliwość po jedzeniu. W wielu przy­padkach ból nie występuje lub wiąże się z kolką wskutek kamicy żółciowej. Niekiedy objawy kamicy żółciowej; zaburzenia trawienia; żółtaczka; wymioty; czasem przy palpacji wyczuwa się powiększenie głowy trzustki. Gastritis toxica (toksyczne zapalenie żołądka). Cechy. Występuje tu silny ból w jamie ustnej, gardle i żołądku; brzuch jest tkliwy, wzdęty oraz bolesny przy ucisku. W wywiadzie przyjęcie trucizn (fosfor, fenol, arsen, dwu-chlorek srebra, amoniak); ślinienie; utrudnienie połykania; stale wymioty krwawą treścią płynną; zapaść; w moczu niekiedy białko lub krew; czasem wybroczyny punkcikowate na powłokach skórnych; nadżerki błon śluzowych jamy ustnej i gardła; badanie chemiczne wymiocin. Cholelithiasis (kamica żółciowa). Cechy. Niekiedy kamica żółciowa bywa przyczyną bólu w nadbrzuszu, który można ściśle powiązać z posiłkami lub z przyjęciem szczególnych pokarmów. Gwałtowny ból w kolce wskutek kamicy żółciowej sadowi się częściej w nadbrzuszu niż w prawym górnym kwadrancie; rzadziej chorzy odczuwają ten ból nawet po lewej stronie. Pancreatitis acuta (ostre zapalenie trzustki). Cechy. Stały lub podobny do kolki ból zwykle pojawia się nagle w linii środkowej ciała przedniej w okolicy nadbrzusza i promieniuje do obu podżebrzy oraz do obu brzegów żebrowych, częściej w lewo. Jeśli gwałtowność bólu wzmaga się, promieniuje on w oko­licę lewej łopatki, ku bokom lub do okolicy dolnej części jamy brzusznej. Czasem ból szerzy się za mostek, pozorując zawał serca. Nagły początek; wstrząs i zapaść; wczesne, obfite, podbar­wione żółcią wymioty, które nie łagodzą bólów; wzdęcie brzucha; nadmierne napięcie powłok oraz tkliwość; osłabienie lub zniesienie szmerów jelitowych; zaparcie; ciepłota ciała poniżej normy; leukocyloza; zwiększenie zawartości amylazy i lipazy w surowicy. Tabes dorsalis (wiąd rdzenia; ataxia locomotorica). Cechy. Przełomy żołąd­kowe mogą występować wcześnie, dominując wśród objawów. Początek zwy­kle nagły z gwałtownym, palącym, skręcającym bólem w nadbrzuszu; ból ten promieniuje ku tyłowi i za mostek. Po bólu występują wymioty, które mogą być zupełnie niezależne od przyjmowania pokarmów. Bladość, poty, zimne kończyny i małe tętno często dopełniają obrazu. W wywiadzie — kiła (przed 6 — 15 łaty); brzuch miękki; brak zwyżki ciepłoty ciała; podwyższenie ciśnienia krwi; bóle strzelające; brak odruchów kolanowych; źrenice Argyll Robertsona; objaw Romberga; później chód ataktyczny; zaburzenia czucia; zmiany troficzne; zmniejszenie napięcia mięśni; utrudnienie oddawania moczu; zanik nerwu wzrokowego; porażenia oczne; dodatnie- odczyny serologiczne; badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (dodatnie odczyny serologiczne, wzrost zawartości globulin, limfocytoza, charakterystyczna dla wiądu krzywa koloidowo-złotowa). Carcinoma pancreatis (rak trzustki). Cechy. Często pierwszym uchwytnym objawem jest ból. Ból umiejscawia się głównie w linii środkowej ciała przed­niej w nadbrzuszu oraz w okolicy dolnej części kręgosłupa piersiowego; nie­kiedy pacjent odczuwa najsilniejsze bóle w prawym lub lewym górnym kwadrancie brzucha, odpowiednio do uszkodzenia głowy względnie ogona trzustki. Nierzadko ból promieniuje do pępka, podbrzusza lub okolic bocznych brzucha. Ból raczej ma charakter ciągły niż przerywany. Nasilenie bólu zmienia się od łagodnego do bardzo gwałtownego i nie zależy od przyjęcia pokarmu względnie od wymiotów; ból zwykle wzmaga się przy ułożeniu na wznak. Choroba nawiedza osoby w średnim wieku; niekiedy thrombophlebitis migrans (wcześnie); nasilona, postępująca żółtaczka; czasem mdłości i wymioty; powiększenie pęcherzyka żółciowego; niekiedy w głębi nadbrzusza wyczuwa się przy palpacji opór; czasem cukromocz; szybkie wychudnienie; badanie radiologiczne (zniekształcenie dwunastnicy); badanie cytologiczne treści dwunastniczej. Angina abdominalis (stwardnienie tętnic krezkowych). Cechy. W napadzie, zwłaszcza po wysiłku, może występować gwałtowny ból w nadbrzuszu. Ból promieniuje ku tyłowi do kręgosłupa względnie ku górze pod mostek. Zwykle obserwuje się przeczulicę zwoju słonecznego. W napadzie często ma miejsce wzdęcie, bolesne parcie oraz inne objawy brzuszne; napad trwa od kilku minut do kilku godzin. Zapaść i lęk przed nagłą śmiercią; omdlewanie; obecność choroby serca i naczyń (na tle miażdżycy, nadciśnienia); środki rozszerzające naczynia łagodzą dolegliwości. Achylia gastrica (bezsoczność żołądkowa). Cechy. W niektórych przypad­kach w nadbrzuszu może występować gwałtowny ból w czasie, gdy pokarm zalega w żołądku. Jeśli sprawność ruchowa żołądka jest dobra, objawy mogą być niewielkie. Niekiedy wychudnienie; bywają wymioty; zapalenie języka; apetyt zmienny; czasem biegunka, którą usuwa podawanie kwasu solnego; niekiedy niedokrwistość złośliwa lub rak żołądka; badanie treści żołądkowej (zupełny brak kwasu solnego i zaczynów, bardzo niski poziom kwaśności ogólnej). Abscessus subphrenicus (ropień podprzeponowy; abscessus subdiaphragma-ticus). Cechy. W chorobie tej czasem spotyka się gwałtowny ból lub tkliwość w nadbrzuszu i w prawym podżebrzu, zwłaszcza jeśli ropień sadowi się na prawo od więzadła sierpowatego wątroby lub zaotrzewnowo (na nie pokrytej otrzewną powierzchni wątroby). Czasem wstępne objawy przedziurawienia owrzodzenia względnie zmienionego zapalnie wyrostka robaczkowego z dołączającymi się później objawami ropienia (dreszcze, gorączka, chudnięcie, leukocytoza); nie­kiedy wymioty żółciowe lub krwawe; utrudnienie oddychania; czasem rucho­my pęcherz powietrzny lub wyczuwalny przy palpacji opór w nadbrzuszu; wzmożona tkliwość i napięcie powłok brzusznych; niekiedy objawy ze strony klatki piersiowej (stłumienie odgłosu opukowego, osłabienie szmerów odde­chowych lub odgłos opukowy z odcieniem bębenkowym); próbne nakłucie; badanie radiologiczne (uniesiona, nieruchoma połowa przepony z pęcherzem powietrznym i poziomem płynu poniżej przepony). Insufficientia circulatoria chronica cardiaca (przewlekła niewydolność krą­żenia pochodzenia sercowego). Cechy. W nadbrzuszu może pojawiać się ostry ból, który nawet może pozorować ból we wrzodzie żołądka. W takich przy­padkach ból wzmaga się po wysiłku. Niekiedy obserwuje się tkliwość w nad­brzuszu. Aerophagia (połykanie powietrza). Cechy. U „połykaczy powietrza" czasem pojawiają się gwałtowne bóle w nadbrzuszu, które promieniują niekiedy za mostek; ból jest skutkiem nadmiernego rozciągnięcia żołądka w następstwie zatrzymania powietrza w żołądku. Często nerwicowe cechy osobowości; czasem nawyk u osób .skądinąd normalnych celem uzyskania okresowej ulgi w tępych dolegliwoś­ciach w nadbrzuszu lub lewym podżebrzu, których etiologia jest nie znana; czasem gwałtowny ból w klatce piersiowej; duszność; kołatanie serca; nie­kiedy lęk przed zagrażającą śmiercią; w ciężkich przypadkach czasem gwał­towna ulga przy usunięciu zawartości żołądka przez sondę; w ciężkich przy­padkach z upośledzeniem ukrwienia żołądka znaczny ból i wyczerpanie; ba­danie radiologiczne. Aneurysma aortae abdominalis (tętniak tętnicy głównej brzusznej). Cechy. Może tu pojawiać się ból w nadbrzuszu, który promieniuje ku tyłowi, gdzie jest najsilniejszy. Ból jest stały i nasilony. W wywiadzie — kiła; przy głębokiej palpacji stwierdza się guz tętniący rozprężliwie; opóźnienie tętna w tętnicy udowej; tętnienie w nad­brzuszu; szmer skurczowy; niekiedy objawy ze strony żołądka; badanie radio­logiczne (nadżarcie trzonów kręgowych z nienaruszeniem tarcz między-kręgowych). Aorta abdominalis pulsans (nadmierne tętnienie tętnicy głównej brzusz­nej). Cechy. Spotyka się tu ból podobny do bólu w tętniaku tętnicy brzusznej. Występowanie zwykle u kobiet z nerwicą; czasem opusz­czenie jelit; tętnica główna mocno tętni; nie stwierdza się guza. Hernia epigástrica (przepuklina w nadbrzuszu). Cechy. Niekiedy występują nawracające napady gwałtownych bólów samoistnych w nadbrzuszu, któro często nasilają się przy kaszlu lub wysiłku; bóle lokalizują się ściśle w oko­licy przepukliny.Przy obmacywaniu wyczuwa się niewielki tkliwy opór (lub opory), zwykle wzdłuż linii białej. Cystis pancreatis (torbiel trzustki). Cechy. W nadbrzuszu lub ku tyłowi wy­stępuje ból, usadowiony w głębi, względnie stały, zmniejszający się niekiedy przy pochyleniu ku przodowi. Czasem pacjent żali się na uczucie ucisku w nadbrzuszu w związku z obecnością w nadbrzuszu dużego tworu o charak­terze guza. Obecność gładkiego, kulistego, chełbocącego i często ru­chomego guza nad pępkiem (żołądek powyżej, okrężnica poniżej guza); mdłości i wymioty; rzadko żółtaczka, cukromocz i stolce trzustkowe. Pancreatolithiasis et calcificatio pancreatis (kamica i zwapnienia trzustki). Cechy. Tak zwana kolka trzustkowa jest głęboko usadowionym w nadbrzuszu bólem o charakterze kolki, drążącym ku tyłowi i linii środkowej i promieniu­jącym ku lewemu podżebrzu i lewej okolicy łopatkowej. Kolce towarzyszą wymioty, wyczerpanie, a czasem prawdziwa zapaść. Wymioty; gorączka; ślinotok; niekiedy przejściowa żółtacz­ka, cukromocz, stolce tłuszczowe; badanie radiologiczne. Appendicitis acuta (ostre zapalenie wyrostka robaczkowego). Cechy. W większości przypadków ból odnosi się początkowo do nadbrzusza lub okolicy pępka, lokalizując się później w prawym dole biodrowym. Hernia hiatus oesophagei. Cechy. Ból jest najczęściej występującą dolegli­wością; często ból ma charakter tępy lub ostry, sadowiąc się w okolicy środ­kowej części nadbrzusza; w przypadkach objawowych pokarm lub środki zobo­jętniające nie zawsze przynoszą ulgę. Pylorospasmus (functionalis). Cechy. W dwie do trzech godzin po przyjęciu posiłku na szczycie trawienia występują bóle kurczowe w dolnej okolicy nadbrzusza w sąsiedztwie odżwiernika, pojawiając się początkowo w nieregu­larnych odstępach czasu i trwając krótko, ale stopniowo ulegając uczęszcze-niu i przedłużeniu. Należy wykluczyć tło organiczne; czasem wymioty; w wy­raźnych przypadkach niekiedy wyczuwa się przy palpacji guz; badanie radio­logiczne; przyjęcie środków przeciwskurczowych przynosi ulgę. Hyperaciditas (nadkwaśność; hyperchlorhydria). Cechy. W późnym okresie trawienia pojawia się w nadbrzuszu palący ból lub uczucie palenia; objawy te ustępują okresowo po przyjęciu pokarmu, płynu, środków zobojętniających lub po wymiotach. Występowanie u osób dobrze odżywionych i o tempera­mencie nerwicowym; napady nawracają z przerwami; nie ma utraty apetytu; wymioty; odbijania kwaśne; zaparcie; badanie treści żołądkowej (nadmiar kwasu solnego); należy wykluczyć tło organiczne. Mniej częste przyczyny. Ileus acutus; pleuritis; neuralgia intercostalis; nad­mierne napięcie mięśni brzucha; morbus rheumaticus; cholecystitis; spondy­litis tuberculosa; gastralgia; ulcus pepticum oesophagi; acidosis (zwłaszcza w cukrzycy); linitis plástica; adhaesiones ventriculi; enteroptosis; hepato-ptosis; ren mobile; rozdęcie poprzecznicy; lues ventriculi; peritonitis tuber­culosa (tabes mesenterica); abscessus hepatis; gumma hepatis; pneumonia (u dzieci); carcinoma hepatis; perihepatitis; tuberculosis ventriculi; cholera asiática; thrombosis arteriae pulmonalis; atrophia hepatis acuta flava; entero-spasmus; morbus Addisoni; appendicitis chronica; herpes zoster; tumor medul-lae spinalis; aneurysma dissecans; gastritis phlegmonosa; hepatitis acuta; dyskinesia biliaris; prolapsus mucosae ventriculi; sarcoidosis ventriculi; granu­loma eosinophilicum ventriculi; syndroma Budd-Chiari; amyloidosis ventri­culi,- tumores benigni et maligni intestini tenuis (ból w dolnej okolicy nad­brzusza lub w okolicy pępka, skurczowy, często po jedzeniu); syndroma arteriae mesentericae superioris; diverticulitis duodeni seu jejunoilei; pan­creas annulare; spondylitis; haematoma retroperitoneale (obstructio pylori); hydronephrosis (nieokieślone dolegliwości w nadbrzuszu, czasem epizody przełomów brzusznych); calculi renurn; nerka podkowiasta z wodonerczem; epididymitis; tumor testiculi (tępy dokuczliwy ból w „dołku podsercowym"); hemochromatosis (zwykle ból w nadbrzuszu lub w prawym górnym kwadrancie); phaeochromocytoma (niekiedy ból w nadbrzuszu lub uczucie obręczy); dilatatio ventriculi acuta; stenosis pylori; volvulus ventriculi; disartieulatio costochondralis; carcinoma partis distalis oesophagi; żołądek kaskadowy; nie­drożność dwunastnicy; xiphoidalgia; eventratio diaphragmae; apoplexia omenti minoris.