Sinustis (zapalenie zatok obocznych nosa). Cechy. Schorzenie zatoki czo­łowej wywołuje powstanie rozlanego bólu głowy w okolicy czołowej, często zaczynającego się z rana i kończącego ku wieczorowi. Ból głowy w chorobie zatoki Highmore'a jest umiejscowiony nad tą że zatoką i szerzy się na okolicę czoła; zwykle zaczyna się wczesnym popołudniem. Ból ma skłonność do ustę­powania, kiedy pacjent położy się nisko, z chorą stroną ku górze. Ból głowy, spowodowany zapaleniem zatok klinowej i sitowej, lokalizuje się między oczami i poza oczami, w okolicy szczytu głowy, a niekiedy w okolicy pod-potylicznej. We wszystkich postaciach zapalenia zatok ból jest głęboki, ćmiący, tępy, przeszywający i nie pulsujący. Natężenie bólu głowy różni się nieco zależnie od ostrości lub przewlekłości procesu chorobowego, stając się mniej nasilonym w przewlekłym zapaleniu zatok. Natężenie bólu wzrasta przy potrząsaniu głową, przy pochylaniu jej ku dołowi lub w innych stanach, po­wodujących podniesienie ciśnienia żylnego, albo też w stanach, które pro­wadzą do zwiększonego przekrwienia błony śluzowej. W zapaleniu zatok do­statecznie długo trwającym ból często jest umiejscowiony z tyłu głowy oraz w okolicy szyi i ramion, w wyniku utrzymywania się skurczu mięśni. Ogólnie biorąc, bóle głowy wskutek zmian chorobowych w zakresie nosa i zatok obocznych nosa są przeważnie uwarunkowane przekrwieniem i stanem za­palnym. Złe samopoczucie; gorączka; wrażliwość na ucisk lub opu­kiwanie okolicy chorobowo zmienionej zatoki; zwiększenie wydzielania z nosa; wydzielina jest śluzowo-ropna lub ropna; bywa znaczne utrudnienie oddychania przez nos lub kaszel; niemożność skupienia uwagi; czasem upo­śledzenie węchu; wziernikowanie nosa (ropa wydziela się ze zmienionego chorobowo obszaru, przekrwienie bierne i obrzęk małżowin); punkcja zatoki; diafanoskopia; badanie radiologiczne. Rhinitis (nieżyt nosa). Cechy. Podrażnienie lub zmiany naczynioruchowe w wyściółce nosa wywołują odczuwanie bólu i uczucie wypełnienia nosa i czoła. Wszystkie czynniki, jak zakażenia, substancje chemiczne lub nowo­twory, które powodują zapalenie bądź zniszczenie błony śluzowej i leżących pod nimi struktur, obniżają tak dalece próg bólu, że bodźce normalnie nie powodujące bólu (jak obrzmienie małżowin, obrzęk błony śluzowej i wysięk) wystarczają do wywołania bólu głowy. Kichanie; wydzielina z nosa; bywa złe samopoczucie i go­rączka; zaburzenia alergiczne; wykazanie obecności tkanki nowotworowej; narażenie na działanie drażniących środków chemicznych. Przemęczenie oczu (wady refrakcji). Cechy. Ból głowy w wyniku wad re­frakcji i braku równowagi mięśniowej ma charakter stały i nie pulsujący; często pojawia się w okolicy czołowej, potylicznej i górnej części szyi. Zwy­kle ból zaczyna się uczuciem ociężałości głowy, miejscowym bólem w oczo­dołach i ich okolicy. Zez, podwójne widzenie i pewnego stopnia światłowstręt nie są rzadkie. Odczuwanie zmęczenia lub przeciążenia oczu stwierdza się często. Taki ból głowy jest wynikiem skurczu mięśni ocznych, utrzymującego się w celu wyrównania wady refrakcji i zakłóconej równowagi mięśniowej. Przemęczenie oczu po pewnym okresie patrzenia; niewy­raźne widzenie; bywa zapalenie krawędzi powiek; uczucie dolegliwości w za­kresie gałek ocznych lub ich tkliwość; badanie wzroku; ulga przy odpo­czynku lub skorygowaniu wady. Deviatio septi nasi (skrzywienie przegrody nosowej). Cechy. W znacznym skrzywieniu przegrody nosa stwierdza się często w okolicy czołowej ból głowy, który najostrzej występuje z rana przy budzeniu się. Glaucoma (jaskra). Cechy. Ból umiejscawia się w obrębie gałek ocznych z promieniowaniem do całego obszaru zaopatrywanego przez pierwszą lub pierwszą i drugą gałązkę nerwu trójdzielnego (tj. górna część twarzy i obszar czoła aż ku szczytowi głowy). Ból jest zwykle ostry, napadowy lub stały, zwłaszcza w ostrej postaci. Na szczycie bólu towarzyszą mu nudności i wy­mioty. Przy wstawaniu wyraźna skłonność bólu do nasilania się, ponieważ ciśnienie śródgałkowe jest zwykle wyższe we wczesnych godzinach poran­nych. Obserwuje się wrażliwość gałek ocznych z narastaniem bólu głowy pod wpływem ucisku ręką. W jaskrze umiarkowanego stopnia dolegliwości ograniczają się do samej gałki ocznej i obszaru bezpośrednio ją otaczającego. Wzrost ciśnienia śródgałkowego (badanie tonometryczne lub palcem); wokół odległego źródła światła chory widzi barwne pierścienie; płytkość komory przedniej; rozszerzenie źrenicy; tarcza zastoinowa; kręte żyły; tętnienie naczyń siatkówki. Iritis (zapalenie tęczówki). Cechy. Ból jest ciągły i najbardziej nasilony w samym oku, zmieniając się od tępego, słabego bólu wokół oka do ostrego bólu promieniującego ku zaatakowanemu obszarowi, zaopatrywanemu przez gałązkę oczną nerwu trójdzielnego. Natężenie bólu narasta we wczesnych godzinach rannych i przy budzeniu się pacjenta ze snu; jest to wynikiem poruszania zmienionej zapalnie tęczówki i ciała rzęskowego. Zwężona źrenica; światłowstręt; nastrzyknięcie około-rogówkowe; zatarcie rysunku tęczówki; komórki ropne w płynie wodnym przy badaniu lampą szczelinową. Erosio corneae recurrens. Cechy. Powstaje równy, palący, ciągły ból, wy­stępujący jednostronnie, który może ograniczać się do gałki ocznej, lecz zwykle promieniuje do obszaru unerwionego przez pierwszą gałązkę nerwu trójdzielnego. Epizody bólowe bywają krótkie lub przedłużają się i łączą się ze skurczem powiek, światłowstrętem, zapaleniem spojówek i łzawieniem. Zespół ten jest zwykle wynikiem urazu oka lub półpaśca. Wykazanie fluoresceiną ubytku nabłonka; małe blizny lub pęcherze. Neuralgia nervi trigemini (tic douloureux, nerwoból jednej gałęzi nerwu trójdzielnego). Cechy. Napadowe, newralgiczne jednostronne bóle pojawiają się wzdłuż przebiegu jednej lub więcej gałęzi nerwu trójdzielnego, zwykle gałęzi drugiej. Ból ma charakter ciągły i palący, kłujący, trwa przez kilka sekund; następnie obserwuje się okres względnie bez dolegliwości, po czym znowu pojawia się ból. Serie takich krótkich, ostrych bólów trwają zwykle od jednej do wielu godzin. Przy zajęciu tylko jednej gałązki ocznej, ból umiejscawia się w obszarze nad oczodołami. Napady są częstsze w ciągu dnia. Strefy, których podrażnienie wyzwala ból, zwykle znane pacjentowi, mogą występować w każdej części twarzy. Najczęściej obszar ten stanowią tkanki unerwiane przez drugą gałązkę piątego nerwu czaszkowego. Ból jest przeszywający. Bolesność w okolicy wyjścia nerwu z kości (nad oczodołem w tym przypadku); przeczulica wzdłuż przebiegu nerwu. Neuralgia supraorbitalis (nerwoból nadoczodołowy okresowy). Cechy. Ból ten jest podobny do nerwobólu nerwu trójdzielnego, ale ograniczonego do ga­łązki czołowej. Ten ból dołącza się wtórnie do chorób zatoki czołowej lub oczodołu, opryszczki lub do kiły układu nerwowego. Ból głowy po nakłuciu lędźwiowym. Cechy. Ból głowy zarówno łagodny, jak i ostry występuje u 25% pacjentów jako pozostałość po nakłuciu lędź­wiowym i może pojawiać się w kilka godzin do kilku dni po tym zabiegu. Ból jest tępy, ćmi dokuczliwie i bywa tętniący. Zwykle zjawia się w okolicy czo­łowej, ale często i w potylicznej. Występuje w postawie stojącej i ma skłon­ność do ustępowania w ułożeniu poziomym. Abscessus epiduralis- Cechy. Ból głowy połączony z chorobą zatok i zapa­leniem szpiku przylegających kości czaszki, który utrzymuje się po dreno­waniu zatoki, jest prawdopodobnie wynikiem ropnia nad oponą twardą. Ropień taki pojawia się w okolicy czołowej, przylegającej do zatoki zmienio­nej chorobowo. Gorączka; sztywność karku; senność; otępienie; możliwe drgawki ogniskowe po stronie przeciwnej do chorej zatoki. Badanie radiolo­giczne. Tumor cerebri (guz mózgu). Cechy. Ból głowy jest głęboki, kłujący, stały, tępy, nierytmiczny i nie pulsuje. Nasila się przy kaszlu lub przy naprężaniu się przy wypróżnieniu; czasami natężenie bólu wzrasta w wyprostowanej pozycji ciała. Początkowo ból wykazuje skłonność do występowania z przer­wami, ale stopniowo wzrasta jego częstotliwość i ostrość. W około 60°/o przy­padków guzów mózgu stwierdza się ból głowy w okolicy czołowej, niekiedy równocześnie z bólem głowy występującym w innych miejscach. W 30% przy­padków opisywany ból jest początkowym objawem guzów występujących ponad namiotem. Określenie lokalizacji bólu głowy ma niewielką wartość dla ustalenia umiejscowienia guza mózgu. Jednak pewne uogólnienia są możliwe. Tak więc: 1) przy braku obrzęku brodawki nerwu wzrokowego, kiedy ból głowy jest jednostronny, strona występowania bólu jest zwykle stroną umiej­scowienia guza; 2) kiedy guz mieści się ponad namiotem i gdy nie ma obrzęku brodawki nerwu wzrokowego, ból głowy zwykle lokalizuje się w oko­licy czołowej; 3) gdy guz znajduje się w dole tylnym, ból głowy jest stwier­dzany początkowo w okolicy potylicznej; 4) ból głowy obejmujący zarówno okolicę czołową, jak i potyliczną, nie ma wartości lokalizacyjnej. Zmiany psychiczne; wymioty, czasem chlustające, bez nudności; obrzęk brodawki nerwu wzrokowego przy braku nadciśnienia złośli­wego; zaburzenia widzenia; stany drgawkowe; niekiedy zwolnienie akcji serca; wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego; przesunięcie szyszynki; wentry-kulografia; angiografia naczyń mózgu; badanie z użyciem radioaktywnej dwu-jodofluoresceiny; elektroencefalografia. Anaemia (niedokrwistość). Cechy. Ból głowy umiejscawia się zwykle w okolicy czołowej, lecz bywa czasem i w okolicy szczytowej, potylicznej lub skroniowej względnie bywa ból uogólniony. Jest on zwykle tępy i silny, z uczuciem ciężaru i świdrowania, chociaż mogą pojawiać się zaostrzenia o typie nerwobólu, z promieniowaniem do skroni i obejmując całą głowę. Zmęczenie; brak łaknienia; kołatanie serca; obrzęk stóp; bladość; duszność; omdlewanie; badanie krwi (zmniejszona ilość hemoglobiny i krwinek czerwonych, umiarkowana anizocytoza i poikilocytoza); wykrycie zasadniczej przyczyny niedokrwistości (krwotok, aplazja szpiku kostnego, hemoliza). Idiosynkrazja w stosunku do jodków i przewlekłe zatrucie jodem. Cechy. Ból jest tępy i umiejscowiony w okolicy zatoki czołowej. W wywiadzie przyjmowanie leków, nieżyt nosa, ból gar­dła; ślinotok; wykwity na skórze, zwykle trądzik, ale mogą przybierać każdą postać. Acromegalia. Cechy. Ból głowy jest częsty, zwykle w okolicy czołowej. Czasami jest on rozlany i uporczywy, lub nawet nie dający się opanować. Zwykle towarzyszy mu wyraźna senność. Stopniowe powiększenie kości twarzy, rąk i stóp, ze zgru­bieniem tkanek miękkich; obustronne niedowidzenie połowicze przy skroniowe; bywa zanik nerwu wzrokowego z narastającą ślepotą; wielomocz, cukromocz; badanie radiologiczne siodełka tureckiego. Mniej częste przyczyny. Vegetationes adenoidales; typhus abdominalis; gastritis; haematoma durae matris; haemorrhagia subarachnoidealis; arthritis urica; neurasthenia; malaria; periostitis et Osteomyelitis cranialis; myosilis musculi frontalis; graviditas (zwłaszcza w pierwszym trymestrze); uraemia; hydrocephalus secundarais (obustronne bóle głowy w okolicy czołowej); neoplasma sinus frontalis; rozciągnięcie pęcherza i odbytu w urazach rdzenia kręgowego; głód; zespół pourazowy; tętniak wewnątrzczaszkowy i tętniczo-żylny tętnicy szyjnej; zakrzepica zatoki górnej podłużnej; zakrzep zatoki jamistej; gorączka okopowa; czasem każda gorączka i zakażenie.